#кара-кум | Explore Tumblr Posts and Blogs

temirlik · 7 years

Text

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/10/25/kochkor-r-n-n-n-orto-zherindegi-ortok-too-zhe-kara-too/

Кочкор өрөөнүнүн орто жериндеги Орток тоо же Кара-Тоо

Кочкор өрөөнүндө Кыргыз Ала-Тоосунан бөлүнүп, орто жерде Ортоктун тоосу турат, Ал тоо Кара-Тоо деп да аталат. Тоонун үстүндө эл айтып жүргөн деңиз деңгээлинен 3000 метр бийиктикте Манастын ордосу бар. Ордонун четинде Аккуланын мамысы жана колго түшкөндөрдү салуучу ор (зындан) да бар. Кароол чокудан караганда өрөөндүн баардык жагы алаканга салынгандай көрүнөт. Чыгыш жакка көз салсаң Ысык-Көл, түштүк-чыгышында Долондун бели, түндүгүнөн Шамчы (Кашат) ашуусу, түндүк-батышынан Кызарттын бели, арт жагында батышында Каракол, Сөөк өрөөндөрү көрүнүп турат. Байыркы мезгилден эле, бул жерде кагандар, хандар жайкы ордо кылып, өрөөндөгү баардык кыймыл аракеттерге көз салып турушкан.

Кара Тоонун (Ортоктун) тоосун айланта корутуп бул жерде байыр алып жашаган кийик-бугуларды аттырбай, хандар кайтарткан. Кийик-бугулар түштүгүндө Чүй суусунан суу ичип, кайра Кара-Тоого чыгып кетип турушкан.Түндүгүндө (Миң-Булак) Сарала-Саз, Ак-Бел түздүгүнө чейин оттогон жер болгон.

Сарала-Саз, Ак-Бел деп эмне үчүн бийик жер аталган, саз ойдуң жерде болот да, көрсө Х кылымдын башындагы жер титирөөгө чейин баардык коктулардан жана ойдуңдардан суу булак болуп чыгып турган. Бул Сарала-Саз Ак-Бел түздүгү нымдуулуктун көп болушунан миллиондогон жылдарда топурагы калың түздүк болгон. Өсүмдүктөрдүн бардык түрү өсүп турган жер болгон.

Жер титирөөдөн кийин, өрөөндө сел жүрүп, Шамчы (Кашат) ашуусунун батышындагы Шиш-Чокунун түндүк-батышынан чыккан суу, сел болуп өрөөндү каптап кеткенден кийин, булактар азайган. Сюань-Цзанды каган ушул Кара-Тоодо (Ортоктун ) тоосунун түндүгүндөгү Миң-Булагында кабыл алса керек. Бул жерден пиязы (ЛУКОВЫЕ ГОРЫ) көп аянттарды көргөнүн жазат. Чындыгында Кара-Тоонун (Ортоктун) үстүндөгү ордонун түндүк жагында жүздөгөн гектар жерде, азыр да ак пияздуу (кылыч пияз) аянттар бар.

Түштүк-чыгышында Чүй суусунун оң жагында түндүк тарабында Суяб — карахандардын, кыргыздардын, түргөштөрдүн, усундардын ордо-борбору, түндүк-чыгышында Баласагын шаары орун алган. Өрөөнгө кыштын күнү кар жаабагандыктан жана кар токтобогондуктан кыргыздар, түргөштөр, карлуктар жана караханиддер Кочкор өрөөнүндө малын кыштатышкан. Мындан башка өрөөндүн аба ырайынын шарты жагымдуу болгондуктан, хандар дайыма душманга каршы даяр турууга жоокерлерди машыктырып, аттарын таптатышкан. Тынч мезгилде аламан байге кылып, күлүктөрдү сынашкан. Эмне үчүн бул өрөөндүн байыркы аталышы Йарыш (Жарыш) дайыма аламан байге жарыштар жүрүп тургандыктан Ярыш (Жарыш) аталган.

Казактын тарыхчысы Г.Б.Хабижанованын “Караханиддер мамлекетинин түрк урууларынын огуздар менен болгон карым-катнашы” деген эмгегинде Огузхандын атасы Кара-Хандын айтуусунда, жайында Ур-Таг (Орток. К.К.) жана Көр-Таг (Кара-Тоо. К.К.) тоолорунда жайлашкан. Азыр ал тоолор Үлүш-Таг (Кыштама-Тоо. К.К.) жана Кичик-Таг (Кичине-Тоо. К.К.) дешет. 130-бет.

Орус тарыхчысы В.Григорьевдин жалпы Түндүк Теңир-Тоодо жашаган элге Караханиддер деген термин колдонуу менен, кыргыз элинин аты өчүп жок болгон. Ошол эле мезгилде карлук, түргөш, чигил, ягма жана тухсилердин аттары чыккан. Кайда азыр ошол уруулар, кайда ошол элдин дайны. Андан көрө ошол уруулар кыргыз элинин уруулары экени билинип турбайбы. Ушул Түндүк Тянь-Шанда жашаган эл, азыркы кыргыздардын байыркы эле ата-бабалары экени дайын. “Бетеге кетет, бел калат, Бектер кетет, эл калат” деген ата-бабаларыбыздан калган сөздү талдайлы. Эл башына кайсы этностун же кайсы уруунун тыңы, бийликке турса ошол уруунун аты коюлган. Карлук каганаты, Түргөш каганаты деп. Бул баардык мамлекеттерде бар. Мисалы: Кытайда Тан, Син империясы ж.б. Эл ошол эле эл, ушул жерде жашаган эле эл, бийлик башы алмашканда, саясат да өзгөрүп, мамлекеттердин ички түзүлүшү өзгөрүп турган, бирок ал жерде баякы эле эл калган. Тышкы душмандардын кысымы менен, өз ата мекенин тыштап кетүүлөр болгон.

Биз жазган Х кылымдын башындагы алааматтан кийин кыргыз эли тентиген. Бири кетти Кангайга, бир кетти Алтайга, бир кетти Эренге, бири түшүп кетти Тереңге деген “Манас” эпосундагы төрт сап ырдын маанисин чечмелеген эч ким жок. Мына ушул ырдын өзөгүндө кыргыз элинин тагдырын бурган маани жатат. Бир кетти Кангайга (Кангюй) батыш тарапка кеткен. Бири түшүп кетти тереңге, Ысык-Көлгө түшүп кеткен адамдардын сөөгү, XIX кылымдын экинчи жарымында орустардын келиши менен, Ысык-Көлдүн суусунун ичинен жана жээгинен көрүшкөн, бозоргон миңдеген адамдардын сөөгү каякта, ал эмне деген сөөктөр, ал сөөктөрдү падышалык Россиянын бийлиги эмне кылды. Бул тарыхты изилдеген эч ким жок.

Бири кетти Алтайга дегени, Жакып ��ан эли менен Алтайга кеткени эмеспи. Бири кетти Эренге дегени (Иранга эмеспи). Биз айтып жаткан Кочкор өрөөнүндө жүргөн селдин (топон суу) аныктыгын орустун изилдөөчүсү Н.А.Аристовдун жазганынан башка, 2011-жылы Ысык-Көлдүн түндүк-батышын изилдеген, сейсмолог окумуштуулардын эмгегинен (СИЛЬНЫЕ ИСТОРИЧЕСКИЕ ЗЕМЛЕТРЯСЕНИЯ НА СЕВЕРО-ЗАПАДЕ ИССЫК-КУЛЬСКОЙ ВПАДИНЫ (Северный Тянь-Шань)А.М. Корженков, С.В. Абдиева, П.С. Вахрамеева*, А.Б. Джумабаева, Э.М. Мамыров,Е.А. Морозова*, Л.А. Орлова**, А.Б. Фортуна Институт сейсмологии НАН КР, 720060, Бишкек, Асанбай, 52/1, Кыргызстан* Санкт-Петербургский государственный университет, 199034, Санкт-Петербург, Университетская наб., 7, Россия** Институт геологии и минералогии им. В.С. Соболева СО РАН, 630090, Новосибирск, просп. Академика Коптюга, 3) мындан 1100 жыл мурун болгон жер титирөө көчмөн элдин цивилицазиясын, усундардын, моголдордун, түрктөрдүн жана Кыргыз каганатынын ордо өзөгүнүн жок болгонун аныктап жатышат. Бул өрөөнүндөгү алааматын жүрүшү 920-жылы кыргыз каганатынын жок болушу, топон суунун (алааматтын) жүрүшүнөн болгону билинип турат.

Тышкы душман кара кытайлардын кесепетинен Жакып хан Алтайга көчүүгө аргасыз болгон. Ал жерден Манас төрөлүп, эр азамат болгуча Опшурдун малын бакканын эпостон билебиз. Жигит болуп торолгондо “үзүлгөндү улаймын, чачылганды жыйнаймын” деп кыргыз элин чогултуп касиеттүү Ала-Тоого барам деп, Таласка келгени, “курама топтоп журт кылдым, кулаалы таптап куш кылдым” деп баардык жолуккан урууларды бир ынтымакка чакырып эл кылганы, ушул алааматтан кийинки чачылган элин чогултканы байкалат.

Кытайлык будда кечили Сюань Цзань жазган Цзедань (Кетан) тоосу Кум-Дөбө Суябдын батыш-түндүгүндө турат. Ал бөксө тоо түркчө Узун-Агач, Узун-Ард деп аталат. Ал эми кыргызча Узун-Адыр, Узун-Дөбө дешет. Бул тоодо түрктөр, өздөрүнүн хандарын бийликке көтөргөндө, ушул тоого чыгышат деген. (В.Д.Горячева. Средневековые городские центры и архитектурные ансамбли.Фрунзе. 1983г.стр 54).

Бул бөксө тоо азыркы Кочкор-Ата мазары. Бул ыйык тоого азыр да, бийликке турам дегендердин баары, тоонун үстүндөгү хан тактыга олтуруп кетишет. Сюань-Цзань Сарала-Саз Миң-Булактан Каракол өрөөнү менен Суусамыр ашып, Таласка кеткени жөнүндө баардык тарыхый маалыматтарда жазылып турат. Ал жөнүндө Сюань-Цзандын озүнүн жазганынан которулуп келген эмгекте, кытайдагы кыргыз тарыхчысы Макелек Өмүрбайдын котормосунда жана башка бир топ кийинки эмгектерде көрүнүп турат. Ага болбостон орус чыгыш изилдөөчүлөрүнүн жазган эмгектерине таянышып, биздин бир топ тарыхчыларыбыз Сюань-Цзань Чүйгө Боом менен ашып келген деген гипотезаны бекем кармап олтурушат. VII кылымда Боом капчыгайы туюк болгон, ал жерди Көк-Мойнок көлү толуп турган (Кыргыз улуттар академиясынын сейсмология инстиутунун маалыматы 2011-жыл). Орус чыгыш изилдөөчүлөрү Суяб менен Баласагын шаарлары белгилүү шаарлар болгонун Самарканд жана Бухарага тең шаарлар экенин билгенден кийин, В.В.Бартольд баш болгон экспедиция 1893-1894-жылдары келип издөө жүргүзүп тапкан эмес. Эмне үчүн 1893-жылы Кыргызстанды изилдеп келген В.В.Бартольд буту сынып калганына карабай, 1894-жылы кайра келген. Ал чыгыш изилдөөчү Лондондо жана Берлиндеги архивдерден бул эки шаар жөнүндө так маалыматтарды алгандан кийин, изилдеп табуу аябай кызык болгон. В.В.Бартольд келип, эки жыл жайкы убакта изилдеп, Ысык-Көлдү айланып чыккан, Кочкорго келгенде, Чүй суусунун түндүк жагында, суунун жээгинде чоң шаардын изи бар экен деген Пантусовдун айтканына, араба жолу жок болсо барбайм деп жооп берген. Анткени буту сынык киши ат мине алган эмес. Тарыхта жазылган Кыргыз каганаты 80 жыл гүлдөп турган, Оролдун суусунан, Онон сууга чейинки жерди ээлеп, турган чоң мамлекет болгон. Бул жөнүндө айыл чарба илимдеринин кандидаты Качкынбай Кадыркуловдун Германиядан 1993-жылы алып келген, Шольборгдун картасы далил. Бирок 920-923-жылдарда Х кылымдын башындагы жер титирөө сел каптап, Суяб менен Баласагын шаарларын жана башка турак жайларды талкалап, селдин топурагы куму басып калгандан кийин кыргыз эли тентиген. Бийликтин башында турган согуштук тактиканы, эл башкаруу саясатын, тышкы жана ички саясатты, сооданы жүргүзгөн бийлик башындагыларды, хан ордосу менен кошо талкалап, сел Ысык-Көлгө агызып кеткен. Ошону менен гүлдөп өнүгүп турган Кыргыз каганаты жок болгон. Бул өзү Гүлзат Алиева жазган еврейлердин башына келген трагедия, кыргызга да келгенин эч ким айткысы, жазгысы жана башын ооруткусу келбейт.

Күзгүдөй Күн нуруна чагылышкан, Жети көл тоо башынан орун алган, Соңку-Көл-эң сулуусу жети көлдүн, Сыймыгы бир ажайып салкын төрдүн. …………………………………………. Туптунук мөлтүрөгөн Күмүш-Көлдү, Какандар жардырууга үлгүрбөдү ………………………………………… Алтын-Көл, Мис-Көл куму калып, Суулары агып кеткен жээгин жарып. Муз-Көлдүн орунунда жалтыраган, Көк жалтаң муздан бүткөн аска калган. Кайнак-Көл төмөнүрөөк болгондуктан, Кийинки көл астында калып калган. Туз-Көлдүн тузу калып өзү качкан, Көпкөк туз катмарланып аскалардан. …………………………………………. Теңирдин касиеттүү кесесиндей, Жети көл курчап турат Күңгөй-Тескей …………………………………………. Чөмүчтөй келишимдүү ойдуң жерге, Усундар Кызыл шаарын курушту эле, Эгерде жети көлдүн түбүн жырсам, Усундун Кызыл шаарын тыйпыл кылсам. ………………………………………….. Билинбей күндөп-түндөп тоо башында, Көлдөрдүн суусун төмөн жырдырууга, Тынымсыз билинбестен далбас урат, Жетинчи айга баарын даяр кылат. Аздан соң көлдөр агып тоону тебет, Орошон Сары-Талааны жайпап өтүп. Гүлдөгөн алтын түспөл Кызыл шаарды, Бир түндө билгизбестен басып калды. Бүбү Мариям Муса кызы. “Айкөл Манас” Жайсаң Үмөт уулу .4-к. (141,143,144 б.б).

«Кылаасы жети көлдүн-жер ортосу» дегени, азыркы убакта Шамшы (Кашат) ашуусунун батыш жагындагы, Кочкор өрөөнүн сел болуп каптаган Бузулган суунун, Шиш-Чокунун түбүндө 4 көл бар, 5-көл – Көлтөр көлү.

Муз көлү ошол Шиш чокунун үстүндөгү мөңгү болушу ыктымал. «Муз-Көлдүн ордунда жалтыраган, көк жалтаң муздан бүткөн аска калган» деген ыр сабында, Кыргыз Ала-Тоосунун түбүндөгү “Тешик-Көл” жөнүндө маалымат берилет. Көл жаткан тоо түбөлүк ак кар, көк муз менен капталып жатат, ал эми суу анын түбүндөгү таштагы оюк (тешик) аркылуу агып чыгат. Байыркы доордо көл чоң аянтты ээлеп жаткандыгы, азыркы күндө анын болор-болбос бөлүгү сакталып калгандыгы байкалып турат.

(Туура тапкансыз, Курманали аксакал.Бул көл азыркы Бузулган суунун башы, суу жердин астынан тик турган таштын арасынан атылып чыгат, көрүктүн үнүндөй үн чыгып турат. Суу ылдыйлап келип, Ортоктун тоосунун астына кирип, кайра Осоавиахим (азыркы Молдо Кылыч) айылы менен Орток айылынын ортосунан артезиан болуп атылып чыгат. 1978-жылдагы жер титирөөдөн кийин Бузулган суунун нугундагы суу азайып, элди каптап кетүү коркунучу 1980-1984-жылдардан бери жоголду. К.К.)

«Туз-Көлдүн тузу калып, өзү качкан, Көпкөк туз катмарланып аскалардан» деген сөздөр, ал көлдүн азыркы Кочкор районунун, Туз кыштагынын (кенинин) аймагында болгондугун кабарлайт. Бул жерде туздун кристалдарынан турган жарлар бар. Ал эми Ысык-Көлдүн түштүгүндөгү Туз-Көл байыркы экинчи Туз-Көлдүн калдыгы болушу толук ыктымалдуулук.( Шор-көл-Туз-Көл. Тоң району , Күн Чыгыш айыл өкмөтү.К.К)

Кайнар көл – бул Ара-көл айылынын чыгышында жердин алдынан газ аралаш суу чыгат, от жакса күйүп турат. Кайнар көл ушул жер болушу ыктымал. 1980-жылдарда геология ишканасы газ чыгат деп бургулоо жүргүзкөнүн билебиз. Бул Ара-Көл айылынын чыгышында башка жактан агып келгендей кум чайкаган эбегесиз көп кумдун жыйыны бар. Ал эми Ара-Көл көлүн 1982-жылы космостон тартылган сүрөтү менен келген изилдөөчүлөр, космостон караганда жалтырап турат экен деп, келишкенин билебиз. Бирок көл анча деле чоң эмес, узуну 1,5 км, туурасы 400 метр болгон, эл сугатка пайдаланган тосмосу бар көл. Жалтырак көл.

Ал эми «Соңку-Көл – эң сулуусу жети көлдүн, Сыймыгы бир ажайып салкын төрдүн» деген сүйлөмдөр, көлдү курчап турган тоолордогу «соңку» (акыркы) көл экендигин, анын бийик тоодо жайгашкандыгын маалымдап турат. Себеби, Соң-Көл (Соң-Көл) Тескей Ала-Тоонун Кыргыз Ала-Тоосу менен жайгашкан аймагындагы Ички Азирети тоонун Молдо тоо, Соңкөл, Боор-Албас тоолорунун ортосунда жайгашкан, «соңку» (четки, акыркы) 4000 жылдар аралыгында пайда болгон көл. (Бирок өрөөндө Созулган көл Орто-Токойдон башталып Ак-Жар айылына чейин созулган көл болгон. Көл 1815 метрге чейин көтөрүлүп келген. Коңурбаев.А.Ө. Иссик-Куль-трансгрессия и регрессия, проблема не решена. 1984-г.К.К.)

«Аздан соң көлдөр агып тоону тебет» Суу Ортоктун тоосуна (Кара-Тоого) урунуп, өрөөнгө агып түшкөн.

«Бир кезде атак-даңкы дүйнө жарган, «Усун»деп уруусунун атын алган мээнеткеч, өжөр калктын өкүмдары, курулган алтын, мистен Кызыл Шаары, көз жоосун далай элдин алып турган, көптөгөн ач көздөрдү душман кылган. Башкарып акыл менен усун элин ээлептир эбегейсиз жер өлчөмүн Кылаасы жети көлдүн — жер ортосу, гүлдөгөн Кызыл аттуу шаар болчу. Арытып ат туягы жеткен жерге Атагы усундардын дайын эле. Орошон, Ойрот-Талаа, Сары-Талаа, усундар ээлик кылчу баарысына. Өркүндөп туш-тарабы өнүп өскөн, өнөрлүү, жеткилең калк болгон экен. Гунн деген бир кезекте эл болгонун , чабылып, Усун атка конгондугун, Усундар-Сактар болуп, Сактан-Булут, Булуттан-Ууз келип, кыркууз туулуп, чачырап кыркууз дагы кырк тарапка, эл калдык КЫРГЫЗ деген чымчым гана! Бүбү Мариям Муса кызы.”Айкөл Манас” (Жайсаң Үмөт уулу) 4-том. 227 бет.

Кызыл шаардын (Суябдын) түндүгүндөгү бийик жерде 4 көл бар. Бул көлдөр Бузулган суунун чыгыш жагында жайгашкан. Ал эми Кочкор өрөөнүнүн астында 470 метр тереңдикте таза суунун эбегейсиз чоң деңизи бар экенин унутпасак. Ал суу секундасына 21м3 менен агып турат. КСЭ. 29-бет.

Усундар (үйшүндөр) тарыхый маалыматтар боюнча, б.з.ч. 2-к. таандык эл болуп, 120 миң түтүндөн туруп, калкынын саны 630 миң, аскеринин саны 188 800 адамды түзгөн. (Борбор шаары Ысык-Көлдүн батышында, Кочкор өрөөнүндөгү Суе (Чүй, Чу) дарыясынын түндүк жээгиндеги (Кызыл шаар) Суяб шаары болгон. Ал шаар азыркы Кум-Дөбө айылынын ордунда, Чүй (Чу) суусунун жээгинде шаардын борбордук сепилинин 36 гектар жерде чалдыбары бар. К.К.)

Орус тарыхчылары Кызыл шаар (балким Чу) Чигу дебей, Кызыл өрөөндөгү Чигу шаары деп, Ысык-Көлдүн туш тарабын издешти, таба алышкан жок. Тарыхты бурмалоо болгону байкалат. Кызыл шаар бышырылган кызыл кирпичтерден салынганы анык. Быйыл жайында 2017-жылы археологиялык казуулар башталды. Көк-Таш деген жерде алты метр тереңдикте бышкан кызыл кирпичтен салынган эки бөлмөлүү күмбөз табылды. Табылган күмбөздүн батыш жагындагы үлүшкө кеткен жерлердин астында Баласагын шаарынын курулуштары жатат. Бул аянттарда мен 27 жыл иштедим, ал жердин ар бир чүңкурундагы курулуштардын калдыгын билем. Бул казууларды мен сыйлаган, урматтаган Кыргыз Түрк “МАНАС” университетинин профессору, археолог, тарых илимдеринин кандидаты Кубат Табалдиев жана Кыргыз улуттук университетинин археология жана этнология кафедрасынын ага окуутучусу, археолог Ороз Солтобаев жана Туркия мамлекетинин “ТИКА” уюмунун каржылоосу (жетекчиси Абдуллах Карачак) менен жүргүзүштү. Мында Манас университетинин отуздан ашык студенти жана айылдан 10 адам казууга катышышты.

Ал эми 65 жылдан бери жашаган айылдагы Кара-Бакта, биз аныктаган Суяб шаарынын кызыл бышкан кирпичтен салынган курулушунун четин ачып коюшту. Бул курулуштарга бала кезде ичине кирип ойноор элек. Ага Кыргыз улуттук университетинин археология жана этнология кафедрасынын ага окуутучусу, археолог Ороз Солтобаев башында турган студенттер иштешти.

Бул тарыхый археологиялык архитектуралык эстелик мурас, кыргыз каганатынын ордо борборлору экени анык. Биз буга 100 пайыз жооп беребиз жана казылып ачылып калса, кыргыз элине миллиондогон киреше алып келээрине толук көзүбүз жетет.

Дагы айта турган сөз Манас эпосу бул кыргыз элинин тарыхы жана Айкөл Манас тарыхый инсан. Бүбү Мариям Муса кызы медитация убагында жаздырган Жайсаң Үмөт уулунун “Айкөл Манасын” жок кылып, Бүбү Мариямды сотко берген, адамдар Дөнөнбайлар, Манкурттар экен деп эсептейм. Анткени чечмелеп талдап окуса, кыргыз элинин тарыхы, жер суусун так жазылганы көрүнүп турат. Бул макалага Матикеев Тургуналинин макалаларынан жана Сабида Сартованын жазгандарынан колдондук, бул адамдарга чоң ырахмат.

Биз дагы Плоских В.М, Мокрынин жана Бородин деген үчилтик тарыхчылар Аман Газиев деген псевдоним менен кыргыз элинин тарыхын жазышып, кыялдангандай кыялданып, ушул макаланы жаздык.

“ЫЙЫК МУРАС” коомунун төрагасы, тарых изилдөөчү К.Коңурбаев.

#Баласагун #Кара-Тоо #Кочкор #Кочкор-Башы #Суяб #Тарых

0 notes

111novosti-blog · 8 years

Text

New Post has been published on News Today

New Post has been published on http://111novosti.tk/rossijskie-uchenye-dogovorilis-s-amerikantsami-o-sovmestnoj-izolyatsii/

Российские ученые договорились с американцами о совместной изоляции

В России вот-вот появится Международный центр по подготовке к межпланетным перелетам. На Хорошевском шоссе, в Институте медико-биологических проблем РАН. В условиях бедственного положения наших академических институтов это — уже фантастика. Но без крепкой дружбы между космическими медиками России и других стран об этом нельзя было бы и мечтать. И я знаю человека, который вот уже 30 лет выстраивает прочные, доверительные отношения с NASA, европейским, японским, китайским космическими агентствами. Это действительный член Международной академии астронавтики, замдиректора ИМБП РАН, ответственный за внешнеэкономическую и инновационную деятельность Марк БЕЛАКОВСКИЙ. При его активном участии институт успешно осуществил 350 проектов, «слетал на Марс» в 2011 году и на Луну в 2015-м. 30 января Марку Самуиловичу исполняется 70 лет. В преддверии юбилея мы беседуем с ним о том, как все начиналось, в чем секрет успеха института, ну и конечно же о новых международных проектах.

— Марк Самуилович, с какими мыслями подходите к столь знаменательной дате?

— В предыдущие два года было очень много драматических, тяжелых для меня событий. Семейные трагедии переплетались с общероссийскими… В 2015- м ушел из жизни отец (известный спортивный врач Олег Белаковский — Н.В.), в конце 2016-го в трагедии с самолетом Ту-154 погиб мой племянник (Антон Губанков — начальник департамента культуры Минобороны- Н.В.). В новом году, надеюсь, будет полегче. Нас ждут юбилеи дорогих мне людей: в марте исполнилось бы 80 лет другу и коллеге Юрию Сенкевичу, увы, уже ушедшему от нас в 2003 году, в апреле — будем отмечать 75-летие выдающегося космонавта Валерия Полякова, дай Бог ему здоровья, а в мае — 45-летие отряда космонавтов ИМБП. В этот институт я пришел работать в 1975 году.

— Как получилось, что вы связали свою жизнь с космической медициной?

— Вообще-то, поскольку мой отец был спортивным врачом, и меня с детства окружало много гимнастов, футболистов, хоккеистов, я мечтал о спорте. Но все в итоге решил голос моей мамы Нины Георгиевны, которая всегда говорила: «Марик, ты все равно будешь доктором». Сейчас я очень благодарен ей за это, ведь моя жизнь оказалась связана с космической медициной, и я считаю, что в мире нет профессии интересней. Хотя мне, как сыну главного врача наших сборных по футболу и хоккею предлагали по окончании 1-го Медицинского должность врача любой нашей сборной.

— Но вы выбрали космос…

— Да, хоть там и платили в три раза меньше. Когда я появился в институте, руководителем крупного подразделения по науке там был Юрий Александрович Сенкевич. К тому времени он успел сам провести год на полярной станции «Восток» в Антарктиде и сходить в три морские экспедиции с Туром Хейердалом. Все это делалось ради одного — понять, как реагирует человеческий организм на длительные изоляционные, экстремальные условия, которые имеют очень много общего с космическими.

— Что поручили вам?

— Я начал заниматься исследованиями метаболизма и питания человека в экстремальных условиях.

— То есть все, что ели космонавты на кораблях «Союз», на орбитальных станциях «Салют», «Мир», а позже и МКС, — все подвергалось вашему тщательному контролю?

— Мы проверяли продукты питания даже на стадии их изготовления. Могли закрыть любой производственный цех, не соответствующий, по нашему мнению, санитарно-гигиеническим нормам. Так, увы, случилось на астраханском рыбокомбинате, откуда мы хотели наладить поставку продукции на борт. Но несмотря на наши усилия по разработке идеального космического меню, случалось, что нам все равно иногда поступали жалобы с орбиты. «Мне не нравится этот гуляш, — говорил нам, к примеру, во время сеанса связи космонавт. — Кто его подбирал?». — «Ты сам и подбирал», — говорили мы ему. Позже пришло понимание, что в космосе у людей могут меняться вкусовые ощущения, — они как бы притупляются там. Потому впоследствии мы старались получше посолить, поперчить блюда перед отправкой в космос.

Параллельно с исследованиями питания космонавтов, шли испытания человека и его метаболизма на Земле в гипербарических, высокогорных и полярных экспедициях, мы наблюдали за выживанием испытателей в пустыне. Кстати, инициатором отработки способов выживания космонавтов в разных географических зонах в случае нештатной посадки был именно Юрий Александрович.

— Расскажите подробнее об эксперименте в пустыне.

— Итак, на дворе 1984 год, мы готовим экспедицию в Кара-Кум под Ашхабадом. По легенде здесь должна произойти аварийная посадка космического экипажа. Если мы не узнаем, что происходит с космонавтами после приземления на раскаленный песок, в случае реальной истории мы можем их потерять. Для лучшей научной статистики нам надо подобрать не один, а сразу шесть экипажей испытателей. Кстати, решили заодно проверить, кто перенесет жару лучше: местные или москвичи, а потому дополнительно пригласили для участия туркменских добровольцев.

Рано утром шесть парашютов были выброшены в пустыне. Под каждым на 55-60 градусной жаре сидели один абориген и один москвич. Им надо было продержаться, то есть, в прямом смысле слова, выжить, в течение двух с половиной суток, имея по 2 конфеты и по 2,5 литра воды на каждого при норме в таких условиях по 10-12 литров.

— Ужас! Они не падали в обморок?

— Обмороков не было, но пять человек покинули эксперимент, всем было дано право отказаться.

— Наверное, москвичи не выдержали?

— Угадали, но частично: пустыню покинули два москвича и три аборигена. Зато оставшиеся терпели до последнего. Они даже на разговоры не могли тратить энергию. Обезвоживание было такое, что один из испытателей потерял к концу эксперимента 8 килограммов (!) веса. Я должен был брать у всех мочу и кровь на анализ каждые 12 часов. Дежурил возле них, не спал 48 часов, но процесс шел чрезвычайно тяжело, — не было в организмах испытателей достаточного количества жидкости для анализов!

— Какие выводы были сделаны после?

— Были разработаны дополнительные рекомендации, в частности, ни в коем случае не выходить из-под парашюта днем и, наоборот, спать ночью только на парашюте, загнув его края таким образом, чтобы к спящему не подобрались всевозможные опасные обитатели пустыни, типа скорпионов.

— ИМБП РАН всегда участвовал и в медико-биологическом обеспечении спортсменов-олимпийцев. Не было в советские годы проблем с допингом у наших спортсменов?

— В мою бытность никаких скандалов не было. Но вот отец, который сопровождал на XII зимние Олимпийские игры нашу хоккейную сборную, рассказывал о скандале, который грянул накануне открытия: во время медкомиссии на предварительном турнире с хозяевами игр — австрийцами в крови нашего игрока Геннадия Цыганкова был обнаружен допинг. Позже выяснилось, что речь шла о разрешенном препарате — нервном стимуляторе, улучшающем кровообращение, который мой отец выписал спортсмену ввиду того, то тот перенес сотрясение мозга. Как только члены олимпийской медкомиссии отыскали в бумагах соответствующее информационное письмо, конфликт был исчерпан. Была еще история с тогдашним руководителем Спорткомитета СССР Сергеем Павловым, который ратовал за использование анаболиков для достижения лучших результатов, но мой отец был категорически против, лишь повторял всегда в шутку: «Нет лучше допинга, чем черная икра». Как назло на мировом первенстве в Вене, перед которым состоялся этот спор, наша команда заняла всего лишь третье место. Сейчас бы за это наградили, а тогда тренеров и врача, моего отца, отправили в отставку.

— У вас не испортились отношения с президентом Итальянского космического агентства Энрико Саджезе после его заявления в 2012 году о том, что на самом деле рекорд Валерия Полякова, который провел в космосе 437 суток в 1994 году, стал результатом халатности руководства? Якобы Полякова в переходный для страны политический период просто забыли на станции, не включив вовремя в списки на замену.

— Конечно, это было абсолютной чушью. Поляков готовился к полету целенаправленно, узнав, что американцы прорабатывают подобный годовой эксперимент, долго уговаривал руководителя Российского космического агентства. В итоге тот пошел навстречу. Рекорд Полякова до сих пор не побит: он пробыл в космосе 437 суток 17 часов и 52 минуты. Им была выполнена колоссальная программа, при нем на станции поменялось несколько экипажей, он всех принимал, тренировал, консультировал. Мы постоянно были с ним на связи. К счастью, господин Саджезе уже не является президентом ИКА.

— Что нового дал науке полет Валерия Владимировича?

— Он провел на борту «Мира» огромное количество медицинских и психологических экспериментов. Но больше всех поразило то, что сразу после полета он мог двигаться и даже время от времени, когда летели в самолете из Казахстана в Звездный, стоял на ногах, общаясь с коллегами. Валера шутил после: «Ну что вы там мучаетесь, я уже слетал на Марс и обратно». По времени пребывания в космосе это действительно было равноценно полету на Красную планету. Я с полной уверенностью отношу таких людей, как Поляков, к элите нашего общества. Есть ведь разные элиты: политические, олигархические… Но Валерий Владимирович относится к самой уважаемой — элите интеллектуальной. Вы только представьте себе, что он сделал, будучи уже великим космонавтом, дважды героем — СССР и России, — попросился в 1999 году в качестве простого испытателя в изоляционный наземный эксперимент «Сфинкс», который проводился в нашем институте. Нам очень нужен был настоящий космонавт, который мог бы изнутри оценить схожесть условий с реальными, космическими. Поляков в итоге поставил модели изоляции на базе ИМБП хорошую оценку.

— Кто из ваших испытателей продолжил карьеру в качестве космонавтов?

— Я очень радуюсь сейчас за Сергея Рязанского, Олега Артемьева, которые начинали испытателями в наших экспериментах, а сейчас стали уже опытными покорителями космоса. В апреле этого года Сережа летит уже в свой второй полет командиром экипажа на корабле «Союз». Мы призываем всех молодых людей, кто хочет пойти по стопам наших ребят, испытать себя сначала в ИМБП в качестве добровольцев.

— Готовите что-то новенькое?

— После успешного проведения эксперимента, моделирующего полет на Красную планету «Марс-500», который мы проводили с европейцами и китайцами, к нам обратились американцы с просьбой провести теперь нечто похожее с ними.

— У них что, нет своих комплексов?

— Наземные экспериментальные комплексы (НЭКи) есть и у NASA, и у ЕКА. Но такого как у нас, уникального НЭКа, в котором можно жить по году и более, нет нигде. Смоделированный в свое время самим Сергеем Павловичем Королевым, он по сей день остается единственным, который моделирует большой космический корабль в полную величину. Кроме того он начинен новой техникой, в нем полностью контролируется среда обитания, температурный режим, газовый состав. В нем можно смоделировать любые факторы космического полета, кроме невесомости и радиации. А еще у нас есть уникальная сработавшаяся за десятилетия команда профессионалов, имеющая огромный опыт в проведении «полетов» на Земле, а это, согласитесь, дорогого стоит.

— Итак, куда летим на этот раз?

Вот над этим мы пока думаем, сочиняем легенду для будущего эксперимента, его эмблему. На объявленный конкурс уже откликнулись сотни людей. Предлагают много названий из греческой мифологии… Это должно быть что-то высокое, связанное с небом и человеком. Сложность состоит в том, что в предстоящем годовом эксперименте, который по нашим предварительным договоренностям состоится в 2020-2021 годах, у нас, скорей всего не будет какой-то одной конкретной цели, как это было в экспериментах «Марс-500» или «Луна-2015». Нашей целью будет отработка слаженного взаимодействия людей разных национальностей, менталитетов и вероисповеданий на пути к дальним планетам.

— Добровольцы уже есть?

— Несмотря на то, что пока мы подписали только соглашение о намерениях и не объявляли набор добровольцев, к нам уже потоком идут письма. Только от россиян пришло 20 штук. Очень радует, что среди них примерно половина — от женщин.

— Когда начнется подготовка к «полету»?

— В конце октября 2017 года, когда мы запустим в НЭК первый экипаж в рамках первого пробного технического двухнедельного эксперимента. За ним последуют четырехмесячный в конце 2018 года, и восьмимесячный в 2019 году. В общем, у нас сейчас идет оживленный организационный процесс. Я снова ввязался в это, в хорошем смысле этого слова, хотя после «Марса 500», во время которого я ночами не спал, зарекался: «Чтобы я — еще — когда нибудь!….». Но теперь нам некуда отступать, — на базе нашего института мы в прошлом году возвели новый комплекс, который позиционируем среди наших зарубежных коллег, как будущий Международный центр по межпланетным космическим полетам. Если сейчас многие наши испытательные лаборатории разбросаны по различным корпусам, теперь все будет собрано в одном месте: отделения для водной иммерсии (имитации условий невесомости), для центрифуги короткого радиуса, которая будет имитировать на станции земную гравитацию. Мы объединили наш новый комплекс отдельным надземным переходом даже с НЭКом, чтобы сделать будущие эксперименты по изоляции максимально удобными как для испытателей, так и для ученых.

— Как отражаются изоляционные эксперименты на здоровье испытателей?

— Естественно, это не курорт, и длительное отсутствие солнечного света, свежего уличного воздуха, общения с родственниками приводит к апатии, снижению работоспособности. Но это вещи быстро проходящие после завершения эксперимента. За все время нашей работы у нас не было еще ни одного случая серьезных заболеваний.

— Какие ситуации на Земле вы как специалист по экстремальной медицине считаете самыми опасными?

— Не могу с ходу выделить что-то одно, таких ситуаций очень много. Человек — это очень уязвимое существо. К примеру, находиться в Москва во время смога в 2010 году было очень экстремально, мы в ИМБП даже моделировали после этот московский смог, чтобы оценить его влияние на организм.

— А в своей жизни испытывали запредельные нагрузки?

— Самым наисильнейшим для меня испытанием был уход близких. Физических экстремальных ситуаций я не испытывал. Может, это потому, что я подготовленный, тренируюсь два раза в неделю, бегаю и очень много работаю. В 7.40 я уже в институте и раньше 19.00 не ухожу, очень много общаюсь с людьми и испытываю от этого настоящее счастье.

Источник

0 notes