bertvanmalde

[bertvanmalde]

Het zijn dan wel niet de Piramides van Giza, maar dat betekent niet dat we niets om dit erfgoed moeten geven.

Brunssum had ooit een bloeiende pottenbakkers industrie. Ons keramiek werd geëxporteerd door grote delen van Europa. Tegenwoordig zie je daar haast niets meer van. Veel aandacht voor dit hoofdstuk van onze lokale geschiedenis is er niet. Ooit hadden wij een permanente tentoonstelling in de Brikke Oave, maar deze is na wanbeleid verplaats naar een depot in Maastricht. Schinveld heeft een eigen expositie, maar verder? Voor Schinveld-Brunssum aardewerk kom je aan het gaan naar het Limburgs Museum in Venlo, naar het Booijmans van Beuningen in Rotterdam of het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden. Het enige wat in Brunssum herinnert aan dit verleden is wat naamgeving her en der. De storthoop met misbaksels, als je die weet te vinden of dat ene monument waar niemand van weet dat het aan het pottenbakkers verleden doet herinneren. Brunssum mag best wat trotser zijn.

[bertvanmalde]

UPDATE Februari 2018

De pottenbakkersoven gebouwd naast het bezoekerscentrum Roode Beek in Schinveld zal worden afgebroken. Blootstelling aan de elementen heeft er voor gezorgd dat de oven erg is aangetast. 

Joyce Oyen, die mij geholpen heeft bij mijn project zoals boven te zien is, laat in De Limburger weten dat aantasting gemakkelijk voorkomen had kunnen worden, had de gemeente een overkapping geplaatst.

De noodzaak voor een overkapping werd al gemeld meteen met de bouw van de oven, maar de gemeente heeft koppig voet bij stuk gehouden en de overkapping geweigerd.  

De pottenbakkersoven, die gebouwd werk op schaal, was bedoeld als monument dat moet herinneren aan een bloeiperiode in de middeleeuwen voor de pottenbakkersindustrie in dit gebied.

De gemeente Beekdaelen heeft laten weten het monument te vervangen met een silhouet van een over, uit cortenstaal. Naar mijn persoonlijke smaak, een zwak aftreksel van een monument dat een daadwerklijk werkende oven was.

Het is zwak dat de gemeente niet pro-actief heeft opgesteld en alles heeft gedaan dat in hun macht ligt om het originele werk te behouden.

Zo ontzettend jammer.

Een onderzoek naar Brunssums cultuurhistorisch erfgoed - Joyce Oyen Joyce Oyen een van de meest dichtstbijzijnde keramisten die nog draaien. Samen met haar echtgenoot Guido Ancion hebben zij hun Atelier en Beeldentuin nabij hun huis in Bingelrade. Voor mijn project heeft Joyce een kom gemaakt op de draaischijf. De klei(1kg) die ze gebruikte is de door mij opgegraven en gezuiverde Brunssumse klei uit de Engelsbroek.  Mijn hoofdvraag aan joyce was of deze klei geschikt is om mee te draaien? Het antwoord is een overduidelijk ‘ja’. Het is een erg soepele klei, die zeer gemakkelijk te vormen is. Het zou een ideale klei zijn voor beginners op de draaischijf. Bij het draaien van de vorm in de foto’s probeerde ze de wand zo dun te maken als wat mogelijk was en het verbaasde haar dat de klei de vorm hield en niet in elkaar zakte. Ook merkte zij op dat de klei geschikt zou zijn voor handvorming, maar daarbij zou zij chamotte toevoegen aan de klei.   Het is een crèmekleurige kom geworden van 8,5cm hoog, met een diameter van 18,5cm. De klei is gestookt in een gasoven op 1130 graden celcius zonder reductie.  De kom heeft ook een zeer mooie klank.

Joyce en Guido hebben kortgeleden ook een project gedaan met Brunssum-Schinveld aardewerk. Daarbij bouwden zij voor de gemeente Onderbanken een replica van een pottenbakkersoven naast het bezoekerscentrum Roode Beek in Schinveld.

Meer hierover is te lezen hier: Bron(1), Bron(2), Bron(3), Bron(4)

Onder; een aantal voorwerpen van Brunssum-Schinveld aardewerk uit de collectie van D. Miklos tijdens de Open Monumentendag te Schinveld.

[bertvanmalde]

Sample NL-BRUNSSUM-0095

“This sand is from a molehill, it comes from the soil in the park underneath the grass. This area has been cultivated by the Dutch State Mines. Originally fields of grass and heath reaching far into Germany, the Dutch State Mines made it into a park for their employees. My grandfather was put to work here, planting trees.“ - Bert van Malde, to See a World in a Grain of Sand

Dit donkere zand komt van de picnicweide in het Schutterspark in Brunssum. Dit park bestaat uit twee delen; een recreatief deel en een natuurgebied. Deze picnicweide valt binnen het recreatieve deel. 

Boven. Het Schutterspark, met linksonder een schietbaan, op de achtergrond de mijnwerkerskolonie het Schuttersveld met daar achter de staatsmijn Hendrik. Het Schutterspark, dankt haar naam aan een schietbaan van de schutterij St. Gregorius, die gelegen was bij de vijvers(en volgens vertellingen van een oud-militaire kazerne gelegen op diezelfde plaats). Volgende verhalen werd er geschoten op een baan richting de heuvel. 

Met de komst van de staatsmijn Hendrik werd het gebied opgekocht en werden de staatsmijnen eigenaar, zij legden hier in eerste instantie twee bezinkvijvers aan en de schietbaan werd nu ook gebruikt door de mijnpolitie. Daar werd het water dat gebruikt was om de kolen te wassen in geloosd. Het kolengruis bezonk in deze vijvers waarna het water werd geloosd in de Roode Beek. De achtergebleven laag kolengruis noemde men Slam, dit was goedkoop en werd in veel huishoudens gebruikt om de kachels te stoken. 

Boven. Een groep langs de Roode Beek.

Omdat de omgeving ook een bronnengebied is, kreeg het ook al snel een bestemming voor waterwinning. Verspreidt door het noordelijke deel van het park stonden pompen die het grondwater oppompten(tegenwoordig kunnen zijn de putten nog steeds te zien). Het grondwater werd in de waterzuiveringsgebouwen, kort bij het Schuttershüske, gezuiverd om vervolgens de omgeving te voorzien van misschien wel het zuiverste drinkwater van Nederland. Maar hoofdzakelijk werd het water gebruikt op de staatsmijnen.

Naast het waterwingebied, richtte de staatsmijnen het gebied in voor recreatie. Zo konden de werknemers uit de nabijgeleden mijnwerkerskoloniën hier hun welverdiende vrije tijd besteden. Tussen 1920 en 1940 werd het gebied ingericht als volkspark, daardoor is het Schutterpark het oudste volkspark in Limburg. 

Er was een speeltuin en een hertenkamp(later kinderboerderij).

Er was een uitzichttoren waar via een kabelbaan gondels over de roeivijver werden bewogen naar een lager gelegen toren. 

Bij de ingang nabij het Schuttersveld was een Melksalon ‘het Schutterhüske’ er was een restauratie gelegen op de heuvel bij de ganzenpool met zonneterassen.

Van vroeger is enkel het Schuttershüske over. Op de vijver varen nu electrische bootjes, er is een speeltuin, kinderboerderij, boomklimpad, blotevoetenpad, stoomtreintjes en in en rond de waterzuiveringsgebouwen worden af en toe evenementen georaniseerd. 

Aan de vijver is ook nog het pompenhüske dat in 2017 in brandt werd gestoken, maar inmiddels is het weer uit de as herrezen. In dit huisje is een verzameling opgezetten dieren gehuisvest, het laat de geschiedenis en natuur uit de omgeving zien.

Al met al ‘vergane glorie’, maar ik wijdt te veel uit. Het zand van het Sample, komt van de picnicweide. Het is verzameld van een molshoop aldaar. Het zand is door Atelier NL in Eindhoven gesmolten tot glas. 

Het glas heeft een lichte verontreiniging en is een heel klein beetje groen. 

Bron: Oude Foto’s, Gemeente Archief.

[bertvanmalde]

 Sample BRUNSSUM-NL-0094

This sand is a sifted sample from a spoil tip of the local coalmines. My grandfather used to say 'do you see those hills? I paid for those!'. The hills consist of mainly claystone, shale and slate. These mountains of waste material dominate the landscapes in this region. - Bert van Malde, to See a World in a Grain of Sand

Sample van de Mijnsteenberg in het Schutterspark In de 19e eeuw begon men met de delving van grondstoffen zoals bruinkool, waarbij ook zand, grind en klei gedolven werd. De delving betrof vooral dagbouw, waarbij de grondstoffen werden afgegraven aan de oppervlakte.

Staatsmijn Hendrik in de verte, bron: demijnen.nl

Na bruinkool volgde steenkool, deze werd ondergronds gedolven. In Brunssum was er de Staatsmijn Hendrik, waar tegenwoordig de NATO JFC Brunssum is gevestigd. Waar nu de toren staat, stond vroeger de schacht van de Hendrik. Het schachtwiel staat nu net buiten de poort van NATO JFC Brunssum aan de Akerstraat.

De steenkool kwam in wagentjes boven en werd bovengronds uitgelezen door leesjongens, die zo begonnen zij aan een opleiding tot mijnwerker. De mijnwerkers werden uitbetaald voor kolen, op stenen stond er een steenboete. Die stenen gingen niet terug onder de grond, maar kwamen bovengronds op een hoop, en die hoop werd een berg of meerdere bergen.

Mijn opa zei altijd, “die bergen daar, die heb ik betaald.”

De steenbergen zijn misschien de meest herkenbare overblijfselen van de mijnbouw, overblijfselen die tot vandaag de dag het landschap in deze regio domineren. Dat wil niet zeggen dat men niet geprobeerd heeft om deze bergen weer te doen verdwijnen.

Na de sluiting van de staatsmijnen trad er een operatie in werking genaamd ‘sanering mijnterreinen’, oftewel ‘van zwart naar groen’. Een omvangrijk plan om de regio weer aantrekkelijk te maken. Veel aan de mijnen gerelateerde bouw als fabrieken en dergelijke werden opgeruimd en daar voor in de plaats kwam groen. Tot op de dag van vandaag is men bezig met deze opruiming. Zo stort het bedrijf Mourik in brunssum de uitgeputte delen van de groeve steeds dicht met de stenen van de nabij geleden mijnsteenberg.

Boven. De zuidelijke vijver genaamd de ‘koffiepoel’, en de slikvijver er boven. Zichtbaarder is waarschijnlijk de plaats waar de verbinding is gecreeerd tussen het Schutterspark en de Brunssumerheide. Daarvoor een een groot deel van de mijnsteenberg afgegraven en daarmee is een lokale slikvijver gedempt. Daar is toen een nieuwe deklaag op gekomen.

Boven. De ‘Koffiepoel’ onder, de volledig gedempte en met wit/bruin zand afgedekte slikvijver. Het afgegraven talud van de mijnsteenberk en de ontkluisde Roode Beek.

Tijdens de Dutch Design Week sprak ik iemand bij Atelier NL, zij vertelde mij dat er nog een sample was uit de buurt van Brunssum. Het was een flesje gevuld met steen en deze konden helaas niet gesmolten worden. Waarschijnlijk gaat het om het Sample uit Landgraaf, dat ook van een mijnsteenberg komt. Daarop besloot ik een sample te proberen van de mijnsteenberg in Brunssum. Naast zand zit er vanalles in de steenberg dat naar boven is gekomen samen met de steenkool, zoals onder andere kleisteen, schalie en leisteen. Steenkool is een fossiele brandstof en bestaat uit afzettingen van plantenresten die in het geologisch verleden zijn gevormd. Steenkool bestaat voornamelijk uit koolstof(6C), met varierende hoeveelheden waterstof(1H), zwavel(S16), zuurstof(O2) en stikstof(N2). Kleisteen Is een sedimentair gesteente, dat bestaat uit deeltjes van andere gesteenten, maar voornamelijk uit geconsolideerde klei. Minimaal 75% van de kleisteen bestaat uit kleimineralen. 25% bestaat uit andere mineralen of materie zoals kwarts, veldspaat, carbonaten, glauconiet, chloriet, oxiden of organische verbindingen zoals bitumen. Schalie Wanneer de kleisteen uit laagjes bestaat(laminatie), noemen we dit schalie. Het gesteente heeft in tegenstelling tot kleisteen een duidelijke splijting. Schalie, niet te verwarren met leisteen, bestaat voor het grootste deel uit kleimineralen. Leisteen is een metamorfe gesteente, een gesteente dat onder invloed van temperatuur, druk of hydrothermale vloeistoffen is gerekristalliseerd of gemetamorfoseerd. Meestal gebeurt dit op grotere diepte in de aardkorst of mantel.  Dit gesteente kenmerkt zich door één duidelijke, dominante foliatie van afwisselende laagjes kwarts(SiO2) met veldspaat en laagjes mica. Dankzij deze foliatie heeft leisteen een sterke splijting en verbrokkelt het in dunne, plaatvormige brokken. Leisteen wordt in de natuur gevormd door de metamorfose van kleirijk sediment, zoals schalie of kleisteen.

--- Vroeger gingen wij met de familie wel eens “fosiellen zoeken”, want sommige stenen bevatten afdrukken, meestal van planten. Met de hulp van Atelier NL heb ik nu een nieuwe herrinnering.

Zoals te zien is op de foto is er een bruin soort glas ontstaan, met vettige créme-kleurige druppels op de rand. Een aantal elementen in het zand, zoals ijzeroxiden(Fe2O3), koolstof(6C) en zwavel(S), kunnen alle drie voorkomen komen in deze berg en kunnen voor een bruine kleur glas zorgen, of een gele, oranje of zwarte kleur. 

Bron gebruikt voor tekst; kgv.nl

[bertvanmalde]

NL-BRUNSSUM-0086

“This sand is from Brunssum, my hometown. It comes from a sand drift at the Brunssumerheide, a protected nature preserve. It was deposited by mines Jaartsveld&Energie around the 1900's when they produced mined gravel, brown coal and stone coal. Locals refer to the sand as 'silver sand', saying it is ideal sand for producing clear glass. There are still several active 'silver' sandpits nearby. “  - Bert van Malde, to See a World in a Grain of Sand 

Zand van de zandverstuiving op de Brunssumerheide Brunssum heeft een lange geschiedenis als het gaat om de delving van grondstoffen. De romeinen haalden hier hun klei, van diezelfde klei maakte men in de middeleeuwen aardewerk en later steengoed.  In de 19e eeuw begint men met de delving van grondstoffen zoals bruinkool, waarbij ook zand, grind en klei gedolven werd. De delving betrof vooral dagbouw, waarbij de grondstoffen werden afgegraven aan de oppervlakte.

(boven) Firma Jaartsveld, de groeve energie. bron: Mijnstreek  Het dekzand van de groeves Jaartsveld/Energie werd gestort in moerasige gebied van de Brunssumerheide, zo ontstond daar een reuzachtige zandvlakte. Dit zand, vaak door de lokale bevolking ‘zilverzand genoemd’ is dat feitelijk niet, omdat het hier gaat om Holoceen stuifzand van circa 10.000 of 20.000 jaar oud. Dit dekzand is het zand dat tijdens de laatste ijstijd grote delen van Nederland bedekte. Het zand van bijvoorbeeld rivierbeddingen werd door de wind verspreid over het landschap. Omdat het door de wind is aangevoerd, wordt het ook eolisch zand genoemd of stuifzand(driftzand).

Koffiepoel, waar de groeve energie lag, op de achtergrond Staatsmijn Hendrik. Bron: Baswaanders.com Er is in de omgeving wel degelijk winning van zilverzand en in eerste instantie is het verschil natuurlijk moeilijk te zien. Zilverzand wordt in Nederland gewonnen in Heerlen(o.a. in de Sibelco Groeve) en Brunssum. Het zand wordt gebruikt in de glasindustrie en is daar uiterst geschikt voor, het is uiterst zuiver zand met een laag ijzergehalte. Zou krijg je zuiver en helder (wit) glas. Zand met een hoger ijzergehalte zorgt en bij de glasproductie voor dat het glas een groene kleur krijgt.

Sample NL-BRUNSSUM-0086 komt van de zandvlakte op de Brunssumerheide en is dus stuifzand. Ik heb het tijdens de Dutch Design Week naar het Alchemy Lab van Atelier NL gebracht in Eindhoven. Het sample uit uiteindelijk gesmolten tot glas in een porselijnen kopje. 

Ik maak uit dit heldere witte glas uit dat het zand een zeer laag ijzergehalte heeft.

Glas uit sample NL-BRUNSSUM-0086. 

Gebruikte bronnen in de tekst Mijnstreek, Eifelnatur.de en joostdevree.nl

[bertvanmalde]

A World of Sand - AtelierNL

Tijdens de Dutch Design Week 2017 presenteerde AtelierNL in het kerkje in Eindhoven een grote hoeveelheid porseleine kopjes. In ieder kopje zat een proefje, veelal glas in verschillende kleuren. Sommige kopjes net alsof er wit zeeschuim uit komt. Een enkeling gebarsten.

Ieder kopje is een poging om glas te maken van zand dat mensen vanover de hele wereld instuurden. Van een wand aan plastic flesjes met zand, tot op de grond uitgezette kopjes met glas, gesorteerd op land. Een aantal uit Duitsland, een paar uit America en een flink aantal uit Thailand. 

Eigenlijk kwam ik niet voor het zand en het glas, ik kwam voor het Brunssumse Servies. Ik was nog nooit eerder bij AtelierNL geweest, en nu was ik er eindelijk. Het was er kleiner dan ik had verwacht. Alles was er zeer goed doordacht, zo nauwkeurig en netjes gepresenteerd. 

Tijdens een gesprek met een vrijwilliger over mijn onderzoek naar Schinveld-Brunssums aardewerk, hadden we het ook over zilverzand. Daar hebben we een hele vlakte van in Brunssum. Wat ik weet, in Heerlen vlak over de gemeente grens met Brunssum is er een heuse zilverzand groeve. Daar werd mij altijd over verteld dat ze daarvan het zuiverste glas van maakte, bijvoorbeeld voor beeldbuizen.

Na klei en wat men daar van maakte is het wellicht een goed idee om te zien of het zilverzand in Brunssum ook zulk zuiver glas maakt. Daarop besloot ik de laatste dag een fles zilverzand uit Brunssum langs te brengen. 

Uiteindelijk zijn het 8 samples uit Brunssum geworden, waarvan 6 uit het Schutterspark waar ook de klei voor mijn project vandaan komt.

Alle samples zijn via de website van AtlierNL ingevoerd en zo genummerd. Ieder sample is terug te vinden met verhaal en foto op de website; http://aworldofsand.com/

NL-BRUNSSUM-86 Zilverzand van de vlakte op de Brunssumerheide.

NL-BRUNSSUM-94 Gezeefd sample van de kolenberg onder de nieuwe brug in het Schutterspark.

NL-BRUNSSUM-95 Een sample van een molshoop op het veld onder aan ze skihelling.

NL-BRUNSSUM-96 Een sample van zand aan de kant van de Roode Beek onder de laag sedem.

NL-BRUNSSUM-97 Een sample van licht zand uit de bedding van de Roode Beek.

NL-BRUNSSUM-98 Een sample van een geel soort aarde, lijkt een soort mergel, maar daar staat Brunssum niet bekend om.

NL-BRUNSSUM-99 Een stukje verderop een ander sample gele aarde, waar een dassenburcht/vossenhol was. Wellicht een meer poreuze vorm van mergel?

NL-BRUNSSUM-100 Een sample van het plateau van Amstenrade nabij het Leeuwstuk, waarschijnlijk ijzerhoudende leem.

Hopelijk in een volgende post de resultaten van de samples. Brunssums glas? :)

[bertvanmalde]

Atelier NL - Clay Service - Brunssum

Op de Dutch Design Week presenteerde Atelier NL hun servies uit Brunssumse klei. Dat moest ik natuurlijk zien!  Toen ik al een tijdje bezig was met mijn project wees iemand mij al op het werk van Atelier NL. Zij deden een soortgelijk project, waarbij zij klei verzamelden uit verschillende plaatsen door heel Nederland en zelfs een stuk daar buiten, daar plakjes van maakten en die stookten. De vele plakjes vormen een soort kleurenkaart, ieder plakje spreekt voor een plaats, een landschap. Brunssum zat daar uiteindelijk ook bij.

Credit Above Image: dezeen.com

(boven) Foto gemaakt tijdens de DDW, NL05 is de code voor Brunssum. Waar Atelier NL dus door heel Nederland ging, ben ik met mijn project lokaal gebleven en heb mij gericht op de Brunssumse klei specifiek. Een onderzoek naar deze klei waar die de romeinen al kwamen halen vanuit Heerlen en die in de middeleeuwen het materiaal was om twee eeuwen lang een pottenbakkers industrie mee stand te houden... 

...en nu is er weer een servies van deze speciale klei beschikbaar!

Credit Above Image: remodelista.com Atelier NL zet de lijn van Koninklijke Tichelaar Makkum voort. Serviezen van lokale klei en dus ook een servies van Brunssumse Klei. Waar in Brunsum deze klei precies vandaan komt weet ik niet, maar hij bakt Brunssums geel.  Wat ik wel speciaal vond is dat dit servies niet gedraaid is en ook niet gegoten. De klei wordt in de mal gedrukt en op een kallibreefschijf schraapt men aan de binnenzijde een vorm uit. Hierdoor heeft het servies aan de buitenzijde subtiele vouwtjes en is het aan de binnenzijde glad - op de stempel na.

(boven) Subtiele vouwtjes aan de buitenzijde van de kom. (onder) Stempel binnenzijde. Brunssum Nederland. Rijn(Oer-Rijn). Ti02 - Titatium Dioxide 1,3% Fe203 - IJzeroxide 1,7% Al203 - Aluminiumoxide 18,3%

Atelier NL verkoopt een groot en klein bord. Naast de twee borden, nog kommen en een kopje. Ik heb in elk geval alvast een kom gekocht en ben verliefd.  Meer informatie over AtelierNL kan u hier vinden.

[bertvanmalde]

EEN ONDERZOEK NAAR BRUNSSUMS CULTUURHISTORISCH ERFGOED - Jo Sijen

Afgelopen week kwam ik Jo Sijen tegen op de Hallenweg, tijdens een bezoek aan de Dutch Design Week. Jo is een van de keramisten die vanuit mijn project 1 kilo Brunssumse klei kreeg. 

Hij wilde graag een poging doen gietklei te maken van de Brunssumse klei. Gieten is natuurlijk een mooie toevoeging aan de proeven die al gedaan zijn met deze klei. Daarop hebben we besloten ook nog eens langs de vindplaats van deze klei te gaan, in het Schutterpark te Brunssum.

Toen Jo mij deze twee kopjes overhandigde vertelde hij mij dat hij veel werk heeft gehad aan de klei. Eerst moest het worden gesneden in plakken, gedroogd, vergruisd, gezeefd, gerehydrateerd voor het de juiste zuiverheid had om er mee te kunen gieten.

De kopjes zijn beiden gestookt op 1245 graden celcius en zijn dus steengoed. Aan de binnenzijde zijn de kopjes geglazuurd, al is de keramiek eigenlijk al waterdicht zonder glazuur. De glazuur heeft niets doen veranderen aan de kleur, zowel met als zonder is de keramiek egaal grijs, hoewel één kopje een klein crème-kleurig vlekje heeft. De kopjes zijn ontzetten licht van gewicht.  Beiden objecten zijn vrij van barsten. Volgens Jo is de klei speciaal omdat het op zulke hoge temperatuur gestookt is geworden en het zijn vorm behouden heeft. Geen barsten of zo iets dergelijks, dat is wel speciaal en zeker voor klei in gegoten vorm. 

[bertvanmalde]

EEN ONDERZOEK NAAR BRUNSSUMS CULTUUR HISTORISCH ERFGOED - HEIN JANSSEN

Deze blog heb ik al drie keer geschreven, maar telkens wanneer ik bijna klaar ben gaat er iets mis waardoor de alles verdwijnt. Dus hopelijk gaat het deze keer goed. 

Hein Janssen is een keramist uit Brunssum, hij was de eerste die van mij een doosje Brunssumse Klei heeft gekregen. Voor mijn project heeft hij van de klei een aantal ‘oelemannekes’ maken, en dat is gelukt! 

Wat trouwens interessant is, is dat Hein in zijn keramische werk, eigenlijk altijd een percentage Brunssumse klei toevoegt. Hij bouwt ook vaker zijn eigen ovens, zowel gasovens als houtovens en thuis heeft hij ook een tweetal ovens staan. 

Een tijd na het afgeven van de klei kreeg ik via WhatsApp een foto van de gedraaide werken, en een rolletje klei om de krimp te meten.

Hein vertelde dat het een erg plastische klei is, net als de Brunssumse klei die hij zelf af en toe gebruikt, het is erg goed te gebruiken als draaiklei. 

De werken zijn tot 1200°c gestookt in een houtoven, er is echter een klein dingetje fout gegaan. Tijdens het stoken is de oven te ver afgekoeld om deze weer terug op te stoken. Daardoor heeft de as, die zich verzamelde op het keramiek, niet meer kunnen uitsmelten. Dat kan je zien door een doffe, ruwe glans aan de binnenzijde van het keramiek. 

(boven) Binnenzijde beker, met dof oppervlakte.

Uit het rolletje dat mee in de oven is gegaan om de krimp te meten, is gebleken dat de krimp 10% is, van 10 voor de de stook, maar 9 erna. Ook hier op kan de zwarte spikkels van de as zien.  Tijdens de stook zijn ook een aantal objecten mee gestookt waar een mengsel op zat met zout. De objecten met Brunssumse klei hebben dit zout waarschijnlijk aangetrokken en daarom een licht zoutglazuur. Het is ook apart dat op plaatsen waar er weinig zuurstof bij de klei komt, zoals de onderzijden, de klei grijs is. Verder is de klei vooral licht en donker bruin.

Dat de objecten überhaupt bruin zijn, bij een zoutglazuur is raar, bij een vorige proef met deze klei en met zoutglazuur waren de proeven overwegend grijs. Dat was wel in een gasoven en op een hogere temperatuur. 

De objecten erg goed gelukt! De voet van de bekers is met de hand ingedrukt, net zoals bij de oude Oelemannekes die hier in de omgeving van Brunssum en Schinveld gevonden worden. 

Meer over het werk van Hein Janssen kan je vinden op http://anagama.nl/ Oktober 2017, UPDATE: Helaas moet ik u mededelen dat Hein Janssen plotseling is komen te overlijden. Hein was de eerste die ik benaderde voor mijn project, hij was ontzettend inspirerend - zijn passie voor keramiek was aanstekelijk. Al was hij met pensioen, het keramiek en het stoken liet hem niet los. Hein mag er misschien niet meer zijn, maar door al zijn werk zal hij ons altijd blijven inspireren.

(onder) Bij de stook ging ook dit draakje mee.

[bertvanmalde]

3 September 2016 vond er in de Mourik Groeve het evenement ‘Truck in the Koel’ plaats. Ook ik ben even door de koel geflitst, maar niet voor de trucks, maar voor de koel.  De groeve is niet vrij toegankelijk en dit was een goed moment om eens een kijk te nemen. Henrik bedrijven delft in de groeve Mourik onder andere zand, grind, leisteen, breuksteen en klei. Vooral dat laatste is wat voor mijn project interessant is, er is dus nog een bedrijf in Brunssum dat klei delft. In ruil voor het delven van deze grondstoffen, saneren zij de Mijnsteenberg ‘Hendrik’. 

Mijn bezoek aan Truck in the Koel was vooral, om te kijken of de kleilaag zichtbaar was en hoe dit er uit ziet. Helaas was niet het gehele terrein toegankelijk voor bezoekers. Iemand van het evenement vertelde mij dat de groeve was niet zo stabiel was op het moment, dus kon er alleen van een afstand gekeken worden. 

De klei was wel zichtbaar, het is een van de onderste lagen op de foto. Je kan duidelijk zien dat de textuur veranderd.  Deze brunssumerklei gebruikt men tegenwoordig vooral in de baksteenindustrie.

Voordat de staatsmijnen naar Brunssum kwamen, rond 1915, was er al baksteenindustrie in Brunssum. Op de plek van de ‘Brikke Oave’, was toentertijd een baksteenoven. Op de plek van het tegenovergelegen Lindeplein en het vijverpark was een kleigroeve, dit alles was eigendom van de familie Eggen. De klei werk met de hand in vormen geduwd en in de zon gedroogd waarna het gebakken kon worden in de oven. Toen men ontdekte dat er ook bruinkool in de grond zat, werden de gronden van de familie Eggen opgekocht voor o.a. de firma van Bergenrode. Zo ontstond er een bruinkoolmijn in het hart van Brunssum. Naderhand is de baksteenindustrie op het bedrijventerrein aan de oostflank teruggekeerd. 

Tegenwoordig heet het bedrijf Wienerberger. Wat wel interessant is, is dat groeve Mourik klei aan de baksteenindustrie leverd. Echter gebruikt de in Brunssum gevestigde Wienerberger geen Brunssumse klei voor haar bakstenen, maar klei van elders.

Meer informatie; De Mijnstreek - over de kleigroeve van de familie Eggen. De Mourikgroeve - meer info over de Brunssumse groeve.

[bertvanmalde]

Een onderzoek naar Brunssums cultuurhistorisch erfgoed - Joop Crompvoets

Afgelopen week ben ik op bezoek geweest in Swalmen in ‘De Walsberg’, de pottenbakkerij van Joop Crompvoets. Joop wilde erg graag mee doen aan mijn onderzoek en kreeg van mij 1kg zuivere Brunssumse klei.

Joop is pottenbakker van beroep en een van zijn specialiteiten is het stoken van zoutglazuren. Dit heeft hij ook voor dit onderzoek gedaan. 1 Oelemanneke, ongeveer zoals deze in de middeleeuwen ook in Brunssum gedraaid werden, en 1 vaas in zijn eigen stijl.

Het oelemanneke heeft hij ter plaatse gedraaid. Daarbij vertelde hij dat de klei ontzettend plastisch is en zeer goed is te draaien. Ook is het heel dun te draaien en behoudt het zijn vorm goed. 

Het andere werk heeft Joop later gedraaid en is heeft een laagje kaolinslib. Beide werken zijn gestookt in een houtoven op 1300ºc. Het zout heeft hij de eigen vorm door de bruin gekleurde kaolienslib gebeten en een sinaasappelhuideffect veroorzaakt. Aan de hals heeft het zout alle slib weggevreten waardoor enkel de grijze kleur van de Brunssumse klei goed zichtbaar is.

Interessant is dat een eerdere proef in een over op 1350ºc de oppervlakte van de klei bruin kleurde. Hier is de klei onder het verglaasde oppervlak grijs met donkere spikkels waar er nog verontreinigingen in de klei zaten.

Binnen in de pot waar er minder zout aan de klei komt is het oppervlakte van de vaas bruiner gekleurd. 

Het oelemanneke is ook apart, het is niet effen van kleur. Het is aan een kant donkerder dan de andere kant. Dit heeft onder andere te maken met de plek waar dit potje in de oven heeft gestaan. De donkere vlek gaat van een fel rood/oranje/bruin naar een donkere bruine kleur, over het algemeen heeft het potje een grijs/licht bruine kleur. De binnenzijde van het potje is een warme donkerbruine kleur.

Joop vertelde dat de klei erg geschikt is voor zoutglazuur, de klei houdt erg goed bij de hoge temperatuur en het glazuur dat ontstaat is van goede kwaliteit. Dit heeft wellicht te maken met een gunstige hoeveelheid aluminium en silicium in de klei.

Voor meer informatie over Joop Crompvoets en zijn werk is te vinden op www.dewalsberg.nl

[bertvanmalde]

Een onderzoek naar Brunssums cultuurhistorisch erfgoed - Ri-jeanne Cuppens

Een tijdje geleden heb ik Ri-jeanne een stuk ruwe Brunssumse klei gegeven. Rijeanne is docente op de Academie Beeldende Kunsten Maastricht en daarnaast is zij zelf ook beeldend kunstenares en werkt veel met keramiek. Voor mijn onderzoek heeft zij een handgevormd object gemaakt, een gebruiksvoorwerp/vaatwerk. Het werk lijkteen archeologische vondst uit een ver verleden. 

Het object is gestookt op 900ºc en heeft een lichte crèmekleur. Her en der zijn oranje tot paarse vlekjes te zien. Net als de gaatjes die in het object zitten, door ontstaan door het verbranden van stukjes hout die nog in de klei zaten.

Ook zit er een barst in de wand van het object. Het kan zijn dat die er in is gekomen tijdens het drogen, maar het kan ook in de oven zijn gebeurt. 

Misschien was het een vaatwerk dat op een houder geplaatst moest worden of in de grond gestoken?  een voorwerp dat gebruikt om bepaalde materialen te vermalen.

[bertvanmalde]

Een onderzoek naar Brunssums cultuurhistorisch erfgoed - Niek Hoogland  

Vorige week ben ik op pad geweest met een aantal keramisten waaronder Niek Hoogland. Zij kregen een rondleiding van mij in het Schutterspark, waar ik heb vertelde over de geschiedenis van dit gebied.

Niek was een van de eerste die aangaf graag mee te doen aan mijn onderzoek naar Brunssums cultuurhistorisch erfgoed. Voor het onderzoek heeft hij een aantal objecten gemaakt, net als Joyce Oyen, in een eerdere blogpost.

Niek maakt samen met Pim slibversierd aardewerk in hun pottenbakkerij in Steyl, ‘pottenbakkerij Hoogland’. Niek kreeg van mij, op verzoek, 2 kilogram gezuiverde klei en een stuk ruwe klei i.p.v. de 1 kilogram die ik zelf voorstelde. Hij wilde graag een engobe maken van de ruwe klei en een aantal objecten uit de zuivere Brunssumse klei. Dat heeft hij ook gedaan.  Niek maakte een kommetje, twee borden, 10 grote theekommen(chawan) en 1 theekommetje(yunomi). Alle objecten zijn gestookt op 1200 graden Celsius. De kom en de twee borden bestaan uit gezuiverde brunssumse klei, de overige objecten uit ruwe Brunssumse klei. Alle objecten zijn gemaakt op de draaischijf, de theekommen zijn daarna met de hand vervormd. Niek vertelde over zijn ervaringen tijdens het draaien met de klei. De Brunssumse klei is heel erg plastisch, eigenlijk te plastisch, en zou volgens Niek het beste gemagerd kunnen worden(interessante bevinding, want de middeleeuwse pottenbakkers magerden de klei ook). Daardoor zou het mogelijk worden hogere vormen te maken. Het helpen tegen het krimpen en scheuren van de klei en eventuele slibs en glazuren zouden beter kunnen hechten.

Boven. Engobe uit roodbakkende Tegelse klei.

De objecten zijn versierd met een aantal engobes/slibs. De borden en de kom zijn gedecoreerd met roodbakkende klei uit Tegelen. De theekommen hebben een grotere variatie aan slibs en decoraties.

Boven. Gescheurd aardewerk. Onder. De variaties zitten ook in de kleur en in vorm. 

De kommen zijn eerst bisque gestookt, bij het stoken van rauwe klei met glazuur, sprong het glazuur er van af. Bij het uiteindelijke stook op 1200 graden Celsius is de top-temperatuur anderhalf uur aangehouden, zodat het glazuur mooi vloeit. 

Onder. Glazuur dat heeft losgelaten van de kom.

Wat opvalt zijn bijvoorbeeld de vormen en gaatjes van weggebrande stukjes hout die in de ruwe klei zaten, deze zijn gevuld met het glazuur(onder). 

Opvallend is ook de kleur van het aardewerk, deze is namelijk vrij grauw vergeleken met eerdere proeven die ik maakte op hogere temperaturen. Bij die proeven is de kleur rond 1060 graden Celsius nog een crèmige gele kleur, dezelfde proef op 1240 graden laat een donkere gele kleur zien, maar vrij heftige grijze ‘marmering’. Deze grauwe marmering komt duidelijk naar voren bij de borden. Het zou mogelijk zijn dat dit komt door de verbranding van organische materialen in de klei, dat kan zorgen voor een plaatselijke reductie(de verbranding onttrekt zuurstof uit de klei waardoor deze verkleurd). Onder. Grauwe marmering in de klei.

Op het ongeglazuurde bord zit een vlekje, dat komt door een varenblad dat mee in de oven is gestookt. Het liet een rood met grijze verkleuring achter op het aardewerk. (onder) 

Wat ik zelf erg interessant vind zijn de ‘streepjes’ die onder het glazuur te zien zijn, waarschijnlijk van het verbranden van de kleine verontreinigingen die nog in de klei zaten. De streepjes zijn gericht in de richting waarin de klei gedraaid is. (boven)

Iets anders wat nog niet eerder gebeurde is dat de klei tijdens het de stook is vast komen te zitten aan de ovenplaat, daardoor is bij een aantal kommen de voet beschadigd. Het is frappant dat dit gebeurde bij deze stook, omdat daar tot dusver bij 1350 graden nog helemaal geen sprake van was. (onder)

Hieronder. nog een aantal verschillende foto’s van de theekommen.

Meer foto’s van dit project zijn hier te vinden. Website http://niekhoogland.nl/

[bertvanmalde]

Een figuur in een beker.

Een figuur en een beker van Brunssumse klei, met rode decoraties van Leem. Met een transparant glazuur voor lage temperaturen, gestookt op 1060 graden. Ook dit figuur heeft last van Crazing en ‘pingt’ er al twee dagen op los.

[bertvanmalde]

Een aantal weken geleden was ik bij Niek Hoogland en Pim van Huisseling. Niek was een van de eerste die reageerde op mijn vraag om mee te doen aan mijn project. 

Ik met een oelemanneke, op de trappen voor de deur bij Niek en Pim. Een aantal dagen later ontmoette wij elkaar op station Tegelen. Niek en Pim hebben een passie voor slibversierd aardewerk en zijn ook beiden in Zuid-Korea geweest. Dat hoor je niet vaak, Zuid-Korea geen bijzonder populaire bestemming, al ben ik er zelf ook op vakantie geweest in 2012. Ik had voor Niek 2 kilogram klei meegenomen en een stuk ruwe klei. Hij wilde graag een engobe maken van de ruwe klei en een aantal objecten uit de zuivere Brunssumse klei.  Terwijl we aan de keukentafel zaten en lunchten, lieten Pim en Niek mij allerlei keramische objecten zien, soms eigen werk, soms andermans werk en af en toe werk dat al eeuwen oud was. Niek en Pim vertelde ontzettend veel en in het atelier gaf hij mij een stuk rood bakkende klei uit Tegelen. De afgelopen week heb ik een aantal proeven met deze klei gedaan, het is een ontzettend fijne plastische klei en voelt erg vettig aan. In tegenstelling tot de Brunssumse klei is de Tegelse klei laagbakkend, boven de 1100 graden celcius verweekt de klei.  Niek gebruikt verschillende soorten klei als voor slibversiering, de Tegelse Klei voor een rode kleur, maar soms ook Brunssumse klei voor een gele kleur.  Daarop heb ik een aantal proeven gemaakt op de academie, deze zijn gestookt op 950 graden en 1060 graden celcius. Het zijn tegelse klei met stroken brunssumse klei en leem, brunssumse klei met stroken leem en tegelse klei en vice versa. In het totaal 8 proeven. De proeven die op 1060 graden gestookt zijn, die zijn voor de helft met een transparant glazuur bestreken. Dat leverde interessante resultaten op en daarom heb ik meer vormen gemaakt, die deze week uit de oven kwamen.  De vormen geïnspireerd op de Japanese yunomi en de chawan. Beiden zijn theekoppen, de een meer voor ceremonieel gebruik de andere meer voor alledaags gebruik. Een yunomi is meer hoog als breed, een chawan meer breed als hoog. Daardoor lijkt een yunomi op een beker en een chawan op een kom. Deze objecten hebben geen direct verband met Brunssums Erfgoed, maar het is interessant om te onderzoeken hoe men in andere culturen keramiek heeft verwerkt in tradities en gebruiken. De theekommen worden vaak met zeer veel eerbied gemaakt en behandeld, er steekt een hele filosofie achter.  Bestaat dat in Nederland nog? Zo’n traditie? Behandelen wij ons keramiek met zo veel respect?  Ik heb twee vormen geïnspireerd op yunomi en 1 vorm op een chawan. Alle objecten zijn handgevormd. De massa van de objecten bestaat uit witbakkende steengoedklei(1000-1260 graden celcius). De engobe is Brunssumseklei(geel) met Leem(rood) en Tegelse klei(rood) als decoratie, alles bestreken met een transparant glazuur voor laag temperaturen.  Op dit moment staan de objecten op tafel en af en toe ‘pingt’ een stuk. Interessant en leerzaam. schijnbaar past dit glazuur niet zo goed met bij de materialen er onder. Zo leer je altijd weer iets nieuws.

Tot en met 22 mei is er een tentoonstelling met allerlei theekommen in de Tiendschuur te Tegelen.

[bertvanmalde]

Een onderzoek naar Brunssums cultuurhistorisch erfgoed - Joyce Oyen Joyce Oyen een van de meest dichtstbijzijnde keramisten die nog draaien. Samen met haar echtgenoot Guido Ancion hebben zij hun Atelier en Beeldentuin nabij hun huis in Bingelrade. Voor mijn project heeft Joyce een kom gemaakt op de draaischijf. De klei(1kg) die ze gebruikte is de door mij opgegraven en gezuiverde Brunssumse klei uit de Engelsbroek.  Mijn hoofdvraag aan joyce was of deze klei geschikt is om mee te draaien? Het antwoord is een overduidelijk ‘ja’. Het is een erg soepele klei, die zeer gemakkelijk te vormen is. Het zou een ideale klei zijn voor beginners op de draaischijf. Bij het draaien van de vorm in de foto’s probeerde ze de wand zo dun te maken als wat mogelijk was en het verbaasde haar dat de klei de vorm hield en niet in elkaar zakte. Ook merkte zij op dat de klei geschikt zou zijn voor handvorming, maar daarbij zou zij chamotte toevoegen aan de klei.   Het is een crèmekleurige kom geworden van 8,5cm hoog, met een diameter van 18,5cm. De klei is gestookt in een gasoven op 1130 graden celcius zonder reductie.  De kom heeft ook een zeer mooie klank.

Joyce en Guido hebben kortgeleden ook een project gedaan met Brunssum-Schinveld aardewerk. Daarbij bouwden zij voor de gemeente Onderbanken een replica van een pottenbakkersoven naast het bezoekerscentrum Roode Beek in Schinveld.

Meer hierover is te lezen hier: Bron(1), Bron(2), Bron(3), Bron(4)

Onder; een aantal voorwerpen van Brunssum-Schinveld aardewerk uit de collectie van D. Miklos tijdens de Open Monumentendag te Schinveld.

[bertvanmalde]

“Brunssum is een ondernemende stad”

Als er één plek in Limburg is waar het mijnverleden nog zichtbaar aanwezig is, dan is dat in Brunssum aan de Waubacherweg. Hier graaft Hendrik Bedrijven Brunssum de mijnsteenberg Hendrik af om uit de rijke ondergrond waardevolle grondstoffen te delven. Deze graafwerkzaamheden leveren een spectaculair landschap op. De berg is 30 meter hoog en 80 ha groot. Geen wonder dat de Groeve Hendrik één van de grootste groeven van ons land is. Bedrijfsleider Pierre Swelsen leidt ons graag rond. Kunt u iets meer vertellen over de geschiedenis van Hendrik Bedrijven? “De bodem in en rond Brunssum is van oudsher rijk aan fossiele grondstoffen. Dat is bekend. In 1985 kreeg Hendrik Bedrijven – een dochterbedrijf van Mourik BV – vergunning om deze rijkdommen op te graven. In ruil daarvoor saneren we de mijnsteenberg Hendrik. Wij graven sindsdien de klei, het zand en het grind uit de bodem. De groeve die hierdoor ontstaat, vullen we met mijnsteen. Deze nieuwe ondergrond dekken we af met een 2 meter dikke laag schone grond. Meer dan de helft van de groeve is zo al bewerkt. Zo ontstaat een nieuw, groen natuurgebied.” Waar vinden we de Brunssumse delfstoffen terug? “Het zand en grind uit Brunssum wordt in Duitsland en in de Benelux gebruikt in de bouw en de wegenbouw, de betonindustrie en voor de aanleg van kunstgrasvelden. De rijke Brunssumse klei wordt toegepast in de baksteenindustrie. Het is misschien leuk om te weten dat álle lichtgele bakstenen huizen in ons land, waaronder ook de nieuwe Brikke Oave, gebouwd zijn met onze Brunssumse klei.” Hoe zien jullie je toekomst? “Heel positief. Tot 2022 graven wij het deel van de groeve aan de Waubacherweg af. Dit terrein is daarna aangewezen als mogelijke locatie voor Nature Wonder World. Wij verplaatsen onze werkzaamheden dan richting centrum, waar nog een hele berg mijnsteen gesaneerd moet worden.” Wat is het voordeel van ondernemen in Brunssum? “Brunssum is een ondernemende stad. Pak het idee voor Nature Wonder World. Dat zou perfect zijn voor de uitstraling en werkgelegenheid in de hele regio.” 

Bron: STADSKRANT BRUNSSUM NOVEMBER 2015 Website Hendrik Bedrijven