#kattenverhalen | Explore Tumblr posts and blogs

dickwillemsen-blog · 7 years ago

Text

Wie is er aan het woord?

- Let op, hè: overal waar ik 'hij’ gebruik, bedoel ik ook ‘zij’. Ik vind een tekst met hij/zij; hem/haar zo irritant om te lezen. Excuses aan iedere vrouwelijk lezer! -

Zodra je leest, begint er een stem te klinken. Maar wie is er aan het woord? En spreekt er iemand over zichzelf als “ik” of wordt hij beschreven als “hij”? En moeten we die “ik” of “hij” geloven? Klopt het wat ze beweren? Heb je bewijzen van het tegendeel? Of begint het halverwege het verhaal te veranderen? Of is er een verteller die als een marionettenspeler alle touwtjes in handen heeft?

Je hebt misschien wel eens een wat ouder boek gelezen. Herinner je je nog hoe dat verteld werd? Jarenlang vonden de lezers het heerlijk om in de hoofden en gedachten van àlle personages te kunnen kijken. Op een bepaald moment werd dat ouderwets gevonden, vaak omdat de alleswetende verteller, die ons over al die gedachten informeerde, ons ook nog eens een belangrijke boodschap wilde aansmeren:

‘De lieve lezer zal het met mij eens zijn, dat het gedrag van dit heerschap verwerpelijk was.’ Of woorden van gelijke strekking. En die lieve lezers vonden dat kennelijk dik in orde.

Maar wat deden de moderne schrijvers? Zij grepen niet meer in met belerende boodschappen, maar probeerden te verdwijnen achter hun personages.

En als dat personage nu eens de vrouw van een dorpsdokter was, die – toevallig juist geïnspireerd door alle romantische boeken die ze had gelezen – een affaire begint? Nou, dan kon de schrijver op bergen kritiek rekenen. Het overkwam Gustave Flaubert die met Madame Bovary, precies dat verhaal schreef. Nergens in die roman oordeelt hij; nergens spreekt hij de lezer toe. Hij laat jou en mij alleen met het personage, met haar verhaal. Wat een verademing.

Maar zullen we eens inzoomen? Want er valt veel te zeggen over de blik die de verteller op het verhaal richt. Een moderne schrijver heeft twee keuzes: hij schrijft een ik-verhaal of een hij-verhaal.

Ik-verhaal

Een ik-verhaal is eerlijk en duidelijk; het zegt als het ware in iedere zin: “Luister eens, dit is wat ik vind, denk, doe.” De lezer beseft daardoor heel goed dat deze vorm van vertellen subjectief is. Hij heeft immers maar één informant, die ‘ik’. Met die ‘ik’ kunnen we soms helemaal versmelten; we worden een met haar gedachten, een met zijn obsessies.

De strijd van Spinder, die ‘oorlog’ met zijn broer wordt jouw oorlog, wordt onze oorlog. We voelen zo met hem mee, dat we een beetje Spinder worden. We zijn als lezer dus zowel onszelf als een personage in het boek.

We weten soms precies evenveel als de hoofdpersoon, we leven echt met hem mee. Soms weten we iets minder: Spinder bijvoorbeeld heeft zijn dagboek volgeschreven en beschrijft dus iets wat hij eerder meemaakte. Maar hij laat vast ook dingen weg; die moeten wij aanvullen.

En in romans of verhalen, die geschreven zijn als ik-verhaal, waarin de hoofdpersoon een kind is, blijf je heel dicht bij de gedachtewereld van het kind. Kinderjaren van Jona Oberski en Mijn meneer van Ted van Lieshout zijn daar prachtige voorbeelden van. Wat beseft een kind van de Jodenvervolging; wat weet een kind van pedofilie? De schrijvers hebben veel informatie weggelaten, omdat ze het kind in zijn onschuld wilden tekenen. En ze konden veel weglaten, omdat wij al iets van de geschiedenis weten of omdat we de krant lezen of het nieuws volgen.

Hij-verhaal

Een hij-verhaal is interessanter. Er is iets meer aan te ontdekken: ten eerste zouden veel lezers nog wel eens een beetje ouderwets willen leunen op een sterke arm. Misschien hebben ze een laatste steuntje nodig van de alleswetende verteller? De andere reden waarom een hij-verhaal interessanter is, zet ons op het spoor van de DNA van de literatuur.

Laten we dan nu maar echt inzoomen, nu op de eerste paar zinnen van De Jongste, een verhaal van Arnon Grunberg:

Horst Bredekamp heeft twee dochters, maar hij houdt maar van een, de jongste, Emilie. Misschien omdat ze minder heeft gehuild als baby, of omdat hij er bij de tweede aan gewend was geraakt. Misschien ook omdat ze mooier is dan haar oudere zusje Sylvia, sierlijker, eleganter, omdat het haar makkelijk valt mensen voor zich te winnen.

Wie is er aan het woord? De eerste zin geeft ons aanvankelijk het vertrouwde gevoel van een verteller die weet waar hij het over heeft: hij noemt de naam van zijn hoofdpersoon en schetst Bredekamps familieomstandigheden (is-ie nog getrouwd? Dat weten we nog niet) en laat ons in diens gedachten kijken: hij houdt maar van een, de jongste, Emilie.

In de tweede zin komt de verklaring voor die grotere liefde: Misschien omdat ze… of omdat het…. Ongemerkt bijna zijn we in het hoofd van Bredekamp terechtgekomen, want dit zijn zíjn mijmeringen en overwegingen. De zo vertrouwenwekkende vertelstem is opgelost, om verderop misschien weer op te duiken?

Juist deze wendbaarheid (tegen Bredekamp aankijken / in zijn hoofd zitten) vormen het DNA van de literatuur. Er schuurt iets tussen de woorden waarin we naar hem kijken en de naadloze overgang naar zijn gedachten. We zijn als lezers steeds een tikje gedesoriënteerd.

Kijk nog eens mee, terug naar de tweede helft van die eerste zin: … maar van een, de jongste, Emilie. Je zou met evenveel recht kunnen beweren, dat we hier al in Bredekamps hoofd zitten. Want is dat niet precies een bezweringsformule die een verliefde zou uitspreken: “Ik houd maar van een, van de liefste, van jou.” En daarmee vertelt Grunberg ons heel subtiel dat Horst Bredekamp smoorverliefd is op zijn dochter.

Bredekamps gedachten worden steeds op deze manier aan ons toevertrouwd; altijd in de hij-vorm; nooit lezen we een gedachte in de ik-vorm. Dat valt aanvankelijk helemaal niet op, want we horen Bredekamp wel in dialoog met de andere personages in het verhaal. En daarin komt vanzelfsprekend wel ‘ik’ voor. Iedere camera-met-geluid had zo’n dialoogzin precies zo vastgelegd.

Maar hier, iets verderop in het verhaal, zitten we opnieuw afwisselend tegen hem aan te kijken en in zijn hoofd:

Babbel is Emilies kat. Horst Bredekamp had het beest voor haar zevende verjaardag gekocht. Ze wilde eigenlijk een konijn, maar een kat was ook goed.

We lezen iets objectiefs in die eerste twee zinnen, inclusief de voornaam en achternaam van de hoofdpersoon, maar in de derde zin horen we hem denken ... maar een kat was ook goed.

En zou het waar zijn, dat het Emilie niets uitmaakte? Ze wou een konijn! En dat klinkt nog door in die naam van het beest. Wat ironisch trouwens, hè, een typische knaagdierennaam. En waren Knabbel en Babbel uit de Donald Duck geen eekhoorns? Wat een verwarring: was het beest een konijn geweest, dan had nog steeds een slecht passende naam gehad.

De verteller van dit verhaal zit dus beurtelings in Horst Bredekamps kop en erbuiten. En die momenten erbuiten gebruikt hij om zijn hoofdpersoon bijna ongemerkt en met een half woord te typeren. Daarna laat hij ons weer onderduiken in de gedachtewereld van een mislukte man, die het verkopen van kopieermachines tot zijn enige ambitie mag rekenen en eigenlijk al lang en breed heeft gefaald als echtgenoot en vader.

Bredekamp is een sullige man, die kattenverhalen uitknipt en in een album plakt en regelmatig terugleest. Alle verhoudingen tussen de personages in dit verhaal zijn scheef: Horst houdt maar van een kind, het andere vindt hij ‘geen reclame voor voorplanting’ en eindelijk realiseert hij zich welk stuk van zijn vrouw is achtergebleven op de woonboot van haar minnaar waar ze anderhalf jaar verbleef: Het stuk dat van hem hield was achtergebleven op die woonboot.

Dit kan niet goed gaan; deze scheve verhoudingen – tot overmaat van ramp heeft Emilie een vaste vriend die zes jaar ouder is – moeten wel tot iets rampzaligs leiden.

Maar er is geen akelige alleswetende verteller die ons dat al fijntjes begint aan te kondigen, gelukkig. We mogen het zelf aanvoelen en uitpuzzelen. En dat kunnen we best!

In de twee zinnen hieronder zie je de verteller als het ware verdwijnen. Ze komen uit het boek van James Wood, How Fiction Works:

1. Hij keek naar zijn vrouw. Ze ziet er zo ongelukkig uit, dacht hij, bijna ziek. Hij vroeg zich af wat hij moest zeggen.

2. Hij keek naar zijn vrouw. Ja , ze was weer ongelukkig, ziek bijna. Wat moest-ie verdomme zeggen?

Zie je in de eerste zin dat dacht hij ? De verteller geeft aan dat hij dit weet. Dit is de meest herkenbare, meest gewone manier van vertellen. In de tweede zin is dat ‘dacht hij’ verdwenen. Het verhaal wordt er veel wendbaarder door; het wordt een zeilbootje waarop je niet op elk onderdeel de aanwijzingen van de fabrikant ziet hangen. Je kruipt veel dichter in het personage, want je wordt niet opvallend aan de verteller herinnerd.

Die wendbaarheid is het DNA van het vertellen, want ze zorgt ervoor dat wij als lezer meebewegen op de adem van het personage én af en toe, haast onmerkbaar, even tegen het personage aankijken. We blijven dicht op zijn huid, maar we weten tegelijkertijd iets meer van hem. Wij kunnen die vreemde Horst Bredekamp net iets beter duiden dan hij zichzelf duiden kan. Dat maakt een verhaal spannend. Wij voorvoelen welke kant het verhaal opgaat, hijzelf nog niet. Wij beginnen hem gestoord te vinden, terwijl hij nog volop gelooft in zijn fotokopieerapparatenambities.

Je kunt denk ik wel zeggen dat iedere lezer behoefte heeft in een verhaal op te gaan, maar tegelijkertijd ook wel houdt van die lichte sturing, die kleine bijna onmerkbare rukjes aan het roer. Het is alsof de schrijver ons toeknikt en laat weten: dit wordt een behouden vaart.

Madame Bovary Gustave Flaubert 1857

Kinderjaren Jona Oberski 1978

Mijn meneer Ted van Lieshout 2008

De Jongste Arnon Grunberg 2004

How Fiction Works James Wood 2008

1 note · View note