#kaalgeslagen landschap

[betoverheks]

Verwarring schept lijden. Heks raakt de kluts kwijt. Dan hoor ik een oude vertrouwde stem in mijn oor. Met een vet Haags accent: 'Je hoeft jezelf niet langer te verdedigen, Heks, je hoeft niet altijd alles uit te leggen. Daarmee geef je heel veel macht aan bepaalde medemensen. Je kunt echter niet in hun kop kijken. En je kunt hen ook niet veranderen. Geef die mensen gewoon gelijk. Dan ben je er van af....'

Heks doet een vastenkuurtje. ‘Lief lichaam,’ zeg ik tegen mijn lijf, ‘De komende dagen krijg je niks te eten, de knop gaat om….’ Het is lang geleden, dat ik dat tegen mijn fysieke verschijning gezegd heb. Geen idee of mijn incarnatie, mijn vleesgeworden zelf, nog zo gemakkelijk die knop om kan zetten. We gaan het zien. Direct aan het begin van mijn kuur, ik ben netaan 3 uur bezig, gooit iemand…

[wintertuin]

Festivalwoensdag: Lezen met de Sterren en het Kroegcollege

Het Wintertuinfestival is van start! Op woensdag 22 november werd afgetrapt met twee programma’s: Lezen met de Sterren in de Bibliotheek de Mariënburg in de middag, en ‘s avonds het enige echte Kroegcollege in Cali. Programma gemist of herbeleven? Hieronder lees je de verslagen van onze correspondenten, Maaike Pleging en Jeroen Bakker. Foto’s van Maaike Pleging en Schulte Schultz Fotografie.

Lezen met de Sterren 

Lezen met de Sterren is een begrip op Nijmeegse middelbare scholen. Elk halfjaar lezen scholieren een boek en gaan tijdens dit programma eerst in gesprek met elkaar en een leesclubbegeleider, en daarna met de auteur.

Gistermiddag kwam Erna Sassen naar Nijmegen om in gesprek te gaan over Dit is geen dagboek, haar young adult-boek over de zestienjarige Boudewijn – kortweg Bou – die een trauma te verwerken heeft en nu ziek thuis zit. Zijn vader draagt hem op om elke dag naar een van de cd’s te luisteren die hij Bou geeft en om elke dag iets in zijn ‘dagboek’ te schrijven, dat geen dagboek mag zijn.

Verspreid door de bieb zaten vijftig leerlingen van het Mundial College om in groepjes dit boek te bespreken. In de leesclubs spraken ze over het verhaal, de dagboekvorm en de muziekstukken die Bou moet luisteren. Er werd ook gestiftdicht met pagina’s uit het boek (gekopieerd natuurlijk) en leerlingen kregen kaartjes met vragen die ze gezamenlijk beantwoordden. Vragen over personages, over dingen die ze misschien gek vonden, wat er moeilijk was aan dit boek. Bou maakt af en toe heel harde grappen, dat was wel een discussiepunt! Een groot deel van de leerlingen vond het bijvoorbeeld niet kunnen dat hij zei medelijden te hebben met de mensen die de trein moesten schoonmaken waar zijn moeder voor sprong, maar er waren ook leerlingen die zich wel konden verplaatsen in die opmerking.

Na de leesclubs konden de leerlingen hun onbeantwoorde vragen aan Erna Sassen stellen. Erna was heel eerlijk en open, over wat zij zelf heeft meegemaakt en wat daarvan in het boek terugkomt. Niet alleen zware onderwerpen bleken uit haar eigen geschiedenis te komen, ook grappige dingen, zoals het seksdagboek van het kleine zusje Pluis. Er werd hard gelachen toen ze bekende dit boek van haar eigen dochtertje (toen zes jaar oud) gekocht te hebben voor vijftig euro.

Er was ook een prijs voor de beste vraag! Erna Sassen zou op het podium uit drie geselecteerde vragen de beste kiezen. De prijs: een boekenbon, natuurlijk. De beste vraag was van Roan: Stel dat u de moeder zou zijn geweest, hoe zou u gehandeld hebben als u een kindje kreeg terwijl u psychopaat bent? Een lastige vraag, die Erna ook niet eerder had gekregen.

Veel vragen tijdens Lezen met de Sterren gingen over wat wel en wat niet kan, maar ook over de personages. De lezers wilden meer weten over hen; hoe het nu met Bou zou zijn of hoe hij voor de zelfmoord van zijn moeder was. Het boek was zo goed gelezen, Bou had hen echt geraakt.

Wintertuinfestival: kroegcollege woensdag 22 november

Woensdag was het dan eindelijk zover: het Wintertuinfestival ging van start. Ook dit jaar vond het kroegcollege plaats, en wederom in café Cali. De sprekers hadden de smaak direct goed te pakken en stortten zich allen op hun eigen manier op het festivalthema: ‘De vrije lezer’.

Nina Polak (writer in residence van het Wintertuinfestival) opent de avond door de lezer te vergelijken met een rookverslaafde. Ze roept de herinnering op aan haar eerste sigaret – een Marlboro Light in haar moeders kleedruimte – en het gevoel van rebellie dat deze handeling bij haar teweeg wist te brengen. Dit gevoel bleek later slechts een illusie te zijn, gecreëerd en gevoed door gehaaide marketingbureaus die het voor elkaar hebben gekregen om sigaretten tot een symbool van ‘vrijheid’ en ‘zelfbeschikkingsrecht’ om te toveren. ‘Is dat ook niet het geval in de literatuur?’ vraagt Polak zich af. Is de vrijheid van de lezer niet ook slechts schijn?

Ook singer-songwriter/Campusdichter Sander Bisselink trekt de autonomie van de lezer in twijfel. In het lied ‘Het laatste nieuws’ zingt hij over ‘herkauwers van papier’ die de werkelijkheid zoals hen die wordt voorgeschoteld tot in den treure herhalen, tot echt niet meer van nep is te onderscheiden. Zijn woorden zet hij kracht bij met knap gitaarspel.

Nadat het publiek een speciaalbiertje aan de bar heeft gehaald en (ironisch genoeg) buiten een sigaret heeft gerookt, start Roel Smeets zijn kroegcollege. Smeets is promovendus aan de Radboud Universiteit en geeft daar college over canonkritiek aan de studie Algemene Cultuurwetenschappen. In zijn onderzoek houdt hij zich regelmatig bezig met zaken die van doen hebben met lezersvrijheid, waardoor hij met recht een specialist op dit gebied genoemd mag worden. Smeets begint zijn college door direct in te druisen tegen de boodschap van het festivalbetoog. Het gebruik van algoritmes leidt tot een ‘kaalgeslagen literair landschap’? Onzin, stelt Smeets.

Grote veranderingen brengen altijd weerstand met zich mee, maar dat is niet altijd nodig. Dat blijkt maar al te goed wanneer Smeets vertelt dat in de vroege twintigste eeuw werd gedacht dat de slappe kaft van pocketboeken het begin van de verpaupering van de literatuur inluidden. Er wordt gegrinnikt bij dit achterhaalde idee. Smeets stelt dat de angst voor algoritmes en big data met name voortkomt uit hun relatieve nieuwigheid, maar dat het principe veel ouder is. Ook vóór de digitalisatie bepaalden mechanismen welke boeken wel al dan niet gepubliceerd, gelezen en gecanoniseerd werden.

De Nederlandse literatuur was en is eenheidsworst, concludeert Smeets. Hij heeft zojuist met harde cijfers aangetoond dat op elk gebied – auteurs, uitgevers, recensenten, zelfs personages – het overgrote deel mannelijk, blank en hoogopgeleid is. Hoe kan een ‘Vrije Lezer’ zich daartegen verzetten? Volgens Smeets zit de oplossing hem niet in het proberen te omzeilen van algoritmes of big data, maar in het openlijk aangaan van het debat. Staat de huidige situatie je niet aan? Schrijf dan een tegenverhaal, debatteer en laat op elke mogelijke manier je stem horen. Alleen dan kan je een Vrije Lezer zijn, zo besluit Smeets.

Na afloop van het kroegcollege gonst Cali van de discussies. Het Wintertuinfestival is slechts enkele uren bezig en weet de tongen nu al goed los te maken. Dat belooft nog wat voor de rest van de week!

In het kader van het Wintertuinfestival lanceert Wintertuin een digitaal festivalcentrum: een online platform met iedere week nieuwe themagerelateerde content in allerlei vormen. Informatie over het volledige festivalprogramma en de kaartverkoop kan worden gevonden bij de Festivalbalie.

[wintertuin]

Het Wintertuinfestival draait dit jaar volledig om de Vrije Lezer. Waarom? Dat lees je in onderstaand betoog.

In de aanloop naar het festival vragen we schrijvers, wetenschappers, boekverkopers en journalisten om op het festivalbetoog te reageren. Deze reacties zullen onder het betoog geplaatst worden. Ook meepraten? Mail jouw visie op de Vrije Lezer naar laurens@denieuweoost.nl.

WORD EEN VRIJE LEZER! 

Data zijn geld waard. Op basis van jouw online gedrag (wat jij liket, waar jij op reageert, wat jij deelt, zelfs waar jij op klikt) bepaalt Facebook wat jij de volgende keer als je inlogt te zien krijgt op jouw tijdlijn – en iedere keer dat je inlogt neemt dit effect toe. Je zit dus al snel in je eigen, gepersonaliseerde bubbel, met de bij behorende advertenties. Facebook bepaalt wat jij te lezen krijgt en jij voert vrij willig allerlei data aan algoritmen om dat mogelijk te maken.

De jacht op data is de goudkoorts van deze tijd. Niet alleen Facebook gebruikt en stuurt de lezer. Ook webwinkels Amazon en Bol.com zetten big data en algoritmen in om de lezer te sturen. Zo opende Amazon onlangs een fysieke winkel, waarvan het aanbod is geselecteerd op basis van big data-analyses uit de website en enkel boeken met een cijfer van 4.6 (van de 5) of hoger worden aangeboden. ‘Kwaliteit boven kwantiteit’ is hun motto, maar kwaliteit wordt hier verward met populariteit. Daarnaast gaat Amazon zo ver dat ze de big data gebruiken om te voorspellen welke producten de consumenten hierna zullen aanschaffen. Nog voordat je überhaupt op het idee bent gekomen om een specifiek boek te lezen, ligt het al voor je klaar bij een lokale distributeur.

Bol.com gaat zelfs nog een stap verder door zelf de algoritmen te manipuleren. Ieder boek is voorzien van advies: ‘soortgelijke boeken’, ‘boeken die andere mensen ook kochten’ en ‘combinatiedeals’ – Bol.com stippelt een pad voor je uit. Daarnaast kunnen uitgevers Bol.com betalen om ervoor te zorgen dat hun titels een beter plekje krijgen in het totaalaanbod en van meer informatie worden voorzien. Bol.com maakt het grote uitgeverij en dus gemakkelijk hun boeken grootschalig aan te bieden, terwijl hun nieuwe prijsafspraken het kleine, onalledaagse uitgeverij en juist moeilijker maakt om geld te verdienen aan de boekverkoop. Als die uitgeverij en geen contract tekenen dat meer winst voor Bol.com oplevert, worden hun boeken van de site, en dus uit de algoritmes gehaald.

Nog zorgelijker is dat Patrick Swart, algemeen directeur van WPG, in NRC Handelsblad (16 juni 2017) zei te werken aan een algoritme dat bestsellers kan voorspellen: “[Ik] ga me niet bemoeien met de inhoud van een boek. Maar in de toekomst moet je eruit springen. Je moet de nummer één of twee zijn.” Swart verwart kwaliteit en creativiteit met goede verkoopcijfers en noemt Vijftig tinten grijs “misschien wel (…) het meest creatieve boek dat er is.” Laat die zin even op je inwerken. Veel goede schrijvers hebben meerdere romans nodig gehad om uiteindelijk tot een bestseller te komen. Net zoveel goede schrijvers schreven nooit een bestseller, maar schrijven boeken die om uiteenlopende redenen belangrijk zijn. Wanneer we de algoritmen laten kiezen wat er uitgegeven moet worden zullen vele talenten nooit de kans krijgen uit te groeien tot de nieuwe Mulisch, Reve of Hermans. Sterker nog: in die wereld zouden diezelfde Grote Drie waarschijnlijk nooit alle drie gepubliceerd zijn.

We weten dat er niet altijd een directe relatie bestaat tussen verkoopsucces en kwaliteit. Een algoritme dat bestsellers voorspelt leidt niet per se tot goede literatuur, wel tot voorspelbare. Dit betekent ook dat de schrijver in de wereld van Patrick Swart overbodig wordt. Er bestaan inmiddels computers die onaf werk van overleden auteurs conform hun schrijfstijl af kunnen maken.

Met die computers, de bestsellercode en de algoritmen (nota bene ontwikkeld door een concern waar een literaire uitgeverij als de Bezige Bij onder valt) wordt de auteur overbodig en het literaire landschap van binnenuit uitgehold. Vernieuwing, experiment, artistieke vrijheid, intellectuele avonturen, en alles wat ook maar suggereert dat je er zoiets als moeite voor moet doen om het te snappen, is in die wereld onrendabel, en dus waardeloos.

Wij geloven dat het mogelijk is om aan dit apocalyptische beeld van een kaalgeslagen literair landschap te ontsnappen. Wij geloven in de Vrij e Lezer. De Lezer die zich door de literatuur beweegt als een avonturier zonder vaste bestemming, die zich niet laat sturen door algoritmes waarmee de uitgeefboekhouders de inhoud van je roman willen bepalen, of door de marketingdictatuur van Amazon en Bol.com. Een lezer die leest als een daad van verzet. Die door de mazen van het algoritmenet glipt, omdat hij zich laat informeren door vrienden en door de boekverkoper van de onafhankelijke winkel, die literaire festivals bezoekt, en ook schrijvers leest die nog nooit bij DWDD zaten.

En omdat we dit zo belangrijk vinden, vroegen we verschillende onafhankelijke geesten om tips. We stelden ze de vraag: Vertel ons, hoe word je een Vrije Lezer?

Redactie Wintertuinfestival

Roel Smeets: Als je je als lezer ‘niet laat sturen door algoritmes waarmee de uitgeefboekhouders de inhoud van je roman willen bepalen, of door de marketingdictatuur van Amazon en Bol.com’, ben je dan vrij? Als je ‘door de mazen van het algoritmenet glipt’ en je ‘laat informeren door vrienden en door de boekverkoper van de onafhankelijke winkel, die literaire festivals bezoekt, en ook schrijvers leest die nog nooit bij DWDD zaten’, ben je dan vrij? Ik denk het niet. Uit het festivalbetoog spreekt een angst voor data, algoritmes en technologie die ik begrijp. Verkoopsucces als belangrijkste graadmeter voor goede literatuur is inderdaad onwenselijk. Niemand wil een vercommercialiseerde, voorspelbare literatuur. Tegelijkertijd lijkt het me onnodig om een dystopisch beeld te schetsen van literatuur in de digital era. (Technologische) veranderingen leiden vaak eerst tot verzet, ook in de literatuur. Tijdens de pocketboekrevolutie in de jaren ‘60, toen boeken met een ‘slappe’ kaft het langzaamaan wonnen van boeken met een ‘harde’ kaft, was er een vergelijkbare angst voor een vercommercialisering en vercommofidicering (en toen ook: veramerikanisering) van de literatuur. Voor de meer recente opmars van het eBook – van een papieren boek naar een digitaal boek – geldt iets soortgelijks. De apocalyps bleef tijdens beide veranderingen uit. Interessanter is de vraag of er misschien altijd al sprake is geweest van ‘een kaalgeslagen literair landschap’. Feit is dat literatuur in de pre-digitale wereld, lang voordat algoritmes gelijk werden gesteld met enge ziektes, net zo goed onderhevig was aan mechanismen die een voorspelbare literatuur bevorderen. Ironisch is dat Mulisch, Reve en Hermans in het festivalbetoog worden aangehaald als schrijvers die in die pre-digitale wereld groot zijn geworden op grond van hun literair talent. Inderdaad, er kwam geen enkel algoritme aan te pas toen zij na het overlijden van Simon Vestdijk in 1971 langzaam maar zeker als ‘de Grote drie’ werden gecanoniseerd. Zij kregen dat label op hun geniale hoofden geplakt van bovenaf, door ‘experts’ uit het literaire veld, mensen met verstand van zaken die goede literatuur feilloos van slechte weten te onderscheiden. Daar zit natuurlijk een probleem. Critici, redacteuren bij uitgeverijen, juryleden van literaire prijzen: ook zij hebben hun particuliere, aanvechtbare criteria op basis waarvan ze bepalen wat literaire kwaliteit is. In recente debatten over diversiteit in literatuur wordt gesuggereerd dat veel van de literatuur die we altijd voorgeschoteld hebben gekregen overwegend homogeen en uniform is. ‘Grote’ auteurs zijn meestal wit, mannelijk en dood. Dat komt wellicht omdat er bij instituties in het literaire veld (uitgeverijen, krantenredacties, literaire prijzen) een monocultuur heerst die een homogeen soort auteurs, winnaars van literaire prijzen en zelfs personages in de hand werkt. Hoe vrij ben je als lezer als je maar hebt te kiezen uit een weinig diverse literatuur, als literaire kwaliteit voor jou bepaald wordt, als niet jij maar de experts uitmaken wie de Grote Drie van de Nederlandse literatuur zijn? Een vrije lezer is volgens mij een opstandige lezer. Een lezer die zich niet willoos neerlegt bij het leesvoer dat hij/zij aangereikt krijgt, en die boos kan worden op de manier waarop zijn of haar sociale groep neergezet wordt in een roman. Als lezer bepaal jezelf wie de belangrijkste auteur van Nederland is. Ook bepaal jezelf waar je je eventueel tegen verzet. Dat kunnen algoritmes zijn, maar dat kan ook de leeslijst op de middelbare school of de shortlist van de Libris Literatuurprijs zijn. Roel Smeets is als promovendus verbonden aan de opleiding Algemene Cultuurwetenschappen van de Radboud Universiteit Nijmegen.

Krista Jantowski: Als ik de berichten lees over Patrick Swart, algemeen directeur van WPG, die met een zogeheten digitale ‘innovatie-eenheid’ aan een algoritme werkt dat bestsellers kan ‘voorspellen’, denk ik terug aan de lezer die ik was als jonge twintiger. Die lezer die ik toen was, is niet meer te vergelijken met de lezer die ik nu ben, maar toch horen ze bij elkaar. Die twintiger die iedereen ‘aanraadde’ om Freedom van Jonathan Franzen te lezen, om het vervolgens uitgebreid met je te hebben over Patty, Richard en Walter. Die lezer is niet te vergelijken met de dertiger die Franzen een beetje beu is  en wiens leesstapel er nu heel anders uitziet dan zo’n acht jaar geleden. Of ik vrij ben, weet ik niet. Maar ik ben niet meer de lezer die ik was. De reden van het verzamelen van data, onze digitale footprint, om daar vervolgens een algoritme uit te ontwikkelen dat bestsellers ‘voorspelt’ is uiteraard zo bedacht om uiteindelijk niet in de rode cijfers belanden. Vanuit zijn positie kan ik zien dat rode cijfers niet wenselijk zijn. Maar door literatuur aan de hand van een formule te commodificeren tot een ‘u klikt, wij draaien’, zul je naar mijn mening letterlijk altijd achter de feiten aanlopen en komt er van innovatie niet veel terecht. Een formule die is gebaseerd op data uit het recente verleden, zal dus eigenlijk zijn: ‘u klikte, wij draaien’. Dat is een formule die alleen ergens op slaat als lezers constant op zoek zijn naar verhalen die ze al kennen, naar bevestiging van dat wat ze al weten, als ze het onbekende mijden en op zoek gaan naar het vertrouwde, het comfortabele. Lezers die elke dag willen wakker worden in een quasi-literaire groundhog day. Ik zeg niet dat dat niet is wat het gros van de lezers wil. Onderzoek wijst uit dat mensen op zoek gaan naar bevestiging en meneer Swart lijkt me iemand die zich op dit soort onderzoeken baseert. Maar er valt altijd iets te kiezen, daarom kies ik ervoor deze onderzoeken links te laten liggen. Ik geloof dat lezers niet alleen via boeken aan de wereld willen ontsnappen, maar dat zij via het boek juist een venster op de wereld willen vinden. Een wereld die bovendien verandert en die lezers doet veranderen. Dat we niet allemaal alleen lezen, maar dat we ook met z’n allen in gesprek gaan over wat we willen lezen. Dat we veranderen, dat de canon verandert, dat wij de canon doen veranderen. Omdat wie je bent niet alleen gevormd wordt in je eigen echokamer. Maar omdat je verandert, door anderen en met anderen. Omdat je niet gevangen wil zijn in je boekensmaak uit je twintiger jaren, maar dat je uitkijkt naar je leesstapel als je zestig bent. Waar die uit bestaat, kun je nu nog niet zeggen. Er valt altijd iets te kiezen. Godzijdank. Mijn bescheiden advies om een vrije lezer te blijven zou dan ook zijn: wees veranderlijk, wijk af, voel je af en toe oncomfortabel door wat je leest, haak af en begin opnieuw. Er valt altijd iets te kiezen. Krista Jantowski is mede-eigenaar van WALTER, een eigenwijze boekwinkel waar ze de collectie cureert en lezingen organiseert. 

In het kader van het Wintertuinfestival lanceert Wintertuin een digitaal festivalcentrum: een online platform met iedere week nieuwe themagerelateerde content in allerlei vormen. Informatie over het volledige festivalprogramma en de kaartverkoop kan worden gevonden bij de Festivalbalie.