#herdemtaze | Explore Tumblr posts and blogs

tibbivearomatikbitkiler · 1 year ago

Text

Türkiye Helichrysum Taksonlarının Türkçe ve Diğer Dillerdeki İsimleri

#Anadolu, #BilimselIsimlendirme, #BitkiIsimlendirmesi, #BitkiIsimleri, #BitkiYöreselIsimleri, #BotanikKaynaklar, #CarlLinnaeus, #Cins, #Dil, #Etnobotanik, #GelenekselKullanım, #HalkTıbbı, #HelichrysumCinsi, #IkiliIsimlendirme, #Isimlendirme, #Karmaşıklık, #ÖlmezÇiçeğinDiğerDillerdeIsimleri, #ÖlmezÇiçeğinIsimlendirilmesi, #ÖlmezÇiçekDiğerIsimleri, #Tanımlama, #TürEpiteti, #YaygınIsimler, #YöreselIsimlendirme https://is.gd/rTqPPz https://www.tibbivearomatikbitkiler.com/makaleler/turkiye-helichrysum-taksonlarinin-turkce-ve-diger-dillerdeki-isimleri/

Türkiye Helichrysum Taksonlarının Türkçe ve Diğer Dillerdeki İsimleri makalesi Halil Erhan Eroğlu’nun yazdığı ve Avrasya Terim Dergisi, 2018, 6 (1): 26 – 34 Eurasscience Journals yayımlanan makalesidir.

TÜRKİYE HELICHRYSUM TAKSONLARININ TÜRKÇE VE DİĞER DİLLERDEKİ İSİMLERİ

Anadolu, tarih boyunca birçok farklı medeniyet ve kültüre ev sahipliği yapmış olmasından dolayı, farklı kültürlerin izlerini taşımaktadır. Farklı kültürlere ait izler bitkilerin yöresel isimlerinde de görülmektedir. Örneğin Helichrysum Mill. cinsi genel olarak “ölmez çiçek” olarak bilinse de Anadolu’nun farklı yerlerinde bu bitkiye çok farklı isimler verilmektedir. Bu çalışmanın amacı, Türkiye Helichrysum türlerinin yöresel isimlerini, yabancı yaygın isimlerini ve kökenlerini araştırmaktır. Bu çalışmada, Türkiye’de doğal olarak yayılış gösteren 30 Helichrysum taksonuna ait toplam 63 yöresel isim sunulmuştur. H. arenarium, H. graveolens, H. orientale, H. plicatum, H. sanguineum ve H. stoechas gibi bazı türler daha fazla yöresel isme sahiplerdir. Bu türler halk tarafından yaygın olarak kullanılan ve Türkiye’de geniş bir yayılış alanına sahip türler olduklarından dolayı farklı yörelerde farklı yöresel isimler ile ifade edilmişlerdir.

Helichrysum türlerinin yöresel isimleri arasında anlamı oldukça belirgin terimler olmasına rağmen; halk dilinde yaygın olarak kullanılmayan bazı terimlerde bulunmaktadır. Bu terimlerin sözlük anlamları ve kullanıldığı yöreler incelendiği zaman; bitki renkleri, açmış veya açmamış çiçeklerinin görünüş şekilleri ve yayılış alanları gibi faktörlerin yöresel isimlendirmede etkili oldukları görülmektedir. Helichrysum türlerinde en fazla görülen yöresel isimler “ölmez çiçek”, “altın otu”, “sarı çiçek” ve “yayla çiçeği” terimleridir. “Püren” (H. arenarium), “kırmızı guddeme” (H. sanguineum), “beyaz kurna” (H. pamphylicum) ve “yoğurt çiçeği” (H. orientale) gibi tek bir türe özgü yöresel isimlerde bulunmaktadır. Bu çalışmada, Helichrysum türlerinin yabancı yaygın isimleri de verilmiştir. Türkçe tam terim karşılığı bulunmayan yabancı yaygın isimlerin anlamları araştırılarak, “köri”, “sarı lüle” ve “ihtişamlı/görkemli herdemtaze” gibi Anadolu’da kullanılmayan isimler ilk kez bu çalışma ile verilmiştir.

Giriş

Dil, insanların düşündüklerini ve duyduklarını bildirmek için kelimelerle veya işaretlerle yaptıkları anlaşma şeklidir (TDK, 2018a). Bu amaçla medeniyetlerin ve kültürlerin en temel unsurlarından olan dillerin oluşumunda ve gelişiminde isimlendirme önemli bir yer tutar. İsimlendirme, bir kimseyi veya bir şeyi anlatmaya, tanımlamaya, açıklamaya ve bildirmeye yarayan söz dizisidir. İsimlendirme sonucu ortaya çıkan bu söz dizileri ise isim olarak adlandırılır (TDK, 2018a).

Bitkilerin isimlendirilmesinde iki temel modelden söz etmek gerekir. Bunlardan birincisi bilimsel isimlendirme, ikincisi ise yöresel isimlendirme olarak ifade edilir. Bilimsel isimlendirmenin temeli Carolus von Linnaeus tarafından 1753 yılında yayınlanan “Species Plantarum” adlı esere dayanır (Yavuz, 2016:19).

Bu eserde ilk kez ifade edilen ve halen günümüzde de kullanılan “ikili isimlendirme” modeli canlıların bilimsel isimlerini oluşturur. Latince iki kelimeden oluşan bu modele göre önce cins, sonra türün adını belirleyen sıfat ya da isim olan tür epiteti yazılır. Tür epiteti genellikle türün belirli bir özelliğini ifade etmesine rağmen, tek başına bir türü nitelendiremez (Yavuz, 2016:19). Bu nedenle birden fazla türde aynı epitet olabilir. Örneğin, tür epitetleri vulgaris olan fasulye (Phaseolus vulgaris L.), yabani kayısı (Armeniaca vulgaris Lam.) ve pancar (Beta vulgaris L.) birbirlerinden oldukça farklı türlerdir. Yöresel isimlendirme temelini ise belirli bir bölgedeki insanların çevresindeki bitkileri tanıma ve farklı amaçlarla yararlanma isteği oluşturur. Böylece insanlar bitkilerden faydalanmak veya varsa zararlı etkilerinden uzak durmak amacıyla kolayca tanımlanmalarına önem vermişler ve özelliklerine göre de bitkileri isimlendirmişlerdir (Doğan ve Tuzlacı, 2015:24). Bitkilerin yöresel isimleri etnobotanik araştırmaları vasıtasıyla sağlanan bilgi ve birikimlerin önemli bir kısmını oluşturur (Şenkardeş ve Tuzlacı, 2016:30).

Araştırma konusunu oluşturan Helichrysum Mill. cinsinin bilimsel ismi Yunanca “helios” (güneş) ve “krysos” (altın) kelimelerinden köken almıştır. Helichrysum türleri özellikle safra düzenleyici özellikleri ve diüretik etkilerinden dolayı uzun zamandan beri geleneksel halk tıbbında genellikle çay olarak kullanılmaktadır (Sezik ve ark., 2001:7). Ayrıca böbrek hastalıklarında ve böbrek taşı düşürülmesinde, karın, mide ve böbrek ağrılarında, kalp atışlarının düzenlenmesinde, karaciğer rahatsızlıklarında, sarılık hastalığında, yanık ve yaraların iyileştirilmesinde, el ve ayak çatlaklarında, ishalde, astımda ve kulak rahatsızlıklarında da kullanılmaktadır (Tuzlacı, 1989:102; Baytop, 2007:220; Eroğlu, 2008:53). Halk tarafından yaygın olarak kullanılmasından dolayı, Anadolu’nun farklı yerlerinde bu bitkiye çok farklı isimler verilmektedir. Bunun yanında Helichrysum cinsi genel olarak “ölmez çiçek” olarak bilinir. Avrupa’da ise “everlasting”, “sun gold” (İngiltere), “eternelle”, “immortelle” (Fransa), “cmin” (Rusya), “strombloem”, “strumblume”, “immortelle” (Hollanda), “elicriso”, “solfini”, “fignamica” (İtalya), “evöighedablomst” (Danimarka), “koçanki” (Polonya), “smill”, “molec”, “neven” (Çek Cumhuriyeti) şeklinde isimlendirilmektedir (Aslan, 1994:7).

Anadolu insanı yıllardan beri bitkilerden yararlanmasına rağmen, botanik kaynaklarda geçen bitkilerin bilimsel isimlerini hemen hemen hiç bilmemektedir. Buna karşılık halk tarafından kullanılan bitki yöresel isimleri de çoğunlukla bilimsel eserlerde yer almamaktadır. Bu gibi durumlar bitkilerin hem tanımlanmasında hem de kullanılmasında bazı karmaşıklıklara neden olmaktadır. Örneğin aynı bitkiye farklı yörelerde farklı isimler verilebildiği gibi, bir isim birden fazla bitki için kullanılabilmektedir (Sevgi ve Kızılarslan, 2013:18). Bu duruma bir örnek olarak Helichrysum türlerine verilen yöresel isimler verilebilir. Helichrysum cinsi genel olarak “ölmez çiçek” olarak bilinse de Anadolu’nun farklı yerlerinde bu bitkiye çok farklı isimler verilmektedir. Bu çalışmanın amacı, Türkiye Helichrysum türlerinin yöresel isimlerini, yabancı yaygın isimlerini ve kökenlerini araştırmaktır.

Amaç ve yöntem

Çalışma kapsamında ilk olarak “Türkiye Bitkileri Listesi” (Güner ve ark., 2012) adlı eser örnek alınarak Türkiye Helichrysum türleri bilimsel isimlerine göre alfabetik olarak listelenmiştir. Daha sonra tarama ve karşılaştırma yöntemi kullanılarak, ilgili kaynaklardaki Helichrysum türlerinin yöresel isimlerine yönelik terimler toplanmıştır. Helichrysum türlerinin yöresel isimlerinin karşılaştırılmasında bu konuda başlıca iki temel eser olan “Türkiye Bitkileri Sözlüğü” (Tuzlacı, 2011:989- 993) ve “Türkçe Bitki Adları Sözlüğü” (Baytop, 2007:220) isimli kitaplar; birçok yöresel bilgi ve farklı illere ait çalışmalar içeren “Türkiye Helichrysum Mill.

(Asteraceae) Taksonlarının Genotoksik Etkilerinin Belirlenmesi” (Eroğlu, 2008:55-58) isimli doktora tezi ve diğer kaynaklardan yararlanılmıştır. Diğer kaynaklar sadece bir veya birkaç taksonun yöresel isimlerini rapor eden çalışmalardır (Tanker ve Sezik, 1978:19; Baytop, 1984; Meriçli ve ark., 1984:112; Ayanoğlu ve ark., 2002:406; Çubukçu, 2002:148; Demir, 2005:2; Ezer, 2006:226; Özçelik ve ark., 2006:360; Eroğlu ve ark., 2010a:254; Eroğlu ve ark., 2010b:376; Doğan, 2016:1; Kalaycı, 2017:1). Ayrıca “Türkiye Bitkileri Listesi” (Güner ve ark., 2012) isimli kitapta Türkiye Florasında yer alan tüm bitki taksonlarına bir Türkçe karşılık verilmiştir. Bu terimlerden dolayı ilgili eser çalışmamızda karşılaştırma materyali olarak kullanılmıştır.

Halk dilinde çok yaygın kullanılmayan isimlerin anlamlarının belirlenmesinde Türk Dil Kurumu Sözlükleri olan Güncel Türkçe Sözlük (TDK, 2018a) ve Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü (TDK, 2018b) kullanılmıştır. Türkiye Helichrysum türlerinin diğer toplumlarda ve dillerdeki yöresel isimlerinin belirlenmesi, detaylı bir şekilde internet veritabanlarının taranması ile gerçekleştirilmiştir (Denver Botanic Gardens, 2018; IUCN, 2018; Tropicos®, 2018; USDA, 2018; Wikispecies, 2018)

Bulgular ve tartışma

Araştırmalar sonucu tespit edilen Helichrysum türlerinin yöresel isimleri, bitkilerin bilimsel isimlerine göre alfabetik olarak verilmiştir (Çizelge 1). Bu verilere göre 30 Helichrysum taksonuna ait toplam 63 yöresel isim belirlenmiştir. Çizelge 1’de görüldüğü gibi, H. arenarium, H. graveolens, H. orientale, H. plicatum, H. sanguineum ve H. stoechas gibi bazı türler, diğer türlere göre daha fazla yöresel isme sahiplerdir. Yöresel isimlendirmenin temelini ise belirli bir bölgedeki insanların çevresindeki bitkileri tanıma ve farklı amaçlarla yararlanma isteği oluşturur. Türkiye’de özellikle bu altı tür idrar ve safra arttırıcı ve taş düşürücü olarak halk tarafından kullanılmaktadır (Baytop, 2007:220). Yaygın olarak kullanıldıkları içinde farklı yörelerde farklı yöresel isimler ile ifade edilmişlerdir. Farklı yörelerde kullanımları için ise geniş bir yayılışa sahip olmaları gerekir. H. sanguineum dışındaki diğer beş tür Türkiye’de geniş bir doğal yayılış alanına sahiptir (Güner ve ark.,2012).

Çizelge 1. Türkiye Helichrysum türlerinin bilimsel, yöresel isimleri ve Güner ve ark. 2012’nin verdiği isimler

Bilimsel İsim Yöresel İsimler Güner ve ark., 2012

verdiği isimler

Baytop,

2007

Tuzlacı, 2011 Eroğlu, 2008 Diğer

Kaynaklar*

H. arenarium

(L.) Moench

Ölmez çiçek

Güneş çiçeği

Ölmez çiçek

Püren

Sarı çiçek

Çınrağ çiçeği

Ölmez çiçek

Güneş çiçeği

Herdemtaze

Güve otu

Kovan otu

Arı çiçeği

Sarı kediayağı

Altın otu

Ölmez çiçek

Solmaz çiçek

Ölmez çiçek

subsp.

– aucheri

Yayla çiçeği

– erzincanicum

Erzincan altın otu

– rubicundum

Yayla gülü

H. armenium

DC.

Altın otu Saman çiçeği

Sarı çiçek

Altın otu

subsp.

– armenium

Altın otu

– araxinum

Aras altın otu

H. artvinense

P.H.Davis &

Kupicha

Ölmez çiçek

Solmaz çiçek

Artvin ölmezi H.

chasmolycicum

P.H.Davis

Altın çiçek Altın çiçek Kaya ölmezi H. chionophilum Boiss. & Balansa Altın otu

Ölmez çiçek

Ölmez çiçek Yayla hencecaliği H. compactum

Boiss.

Altın otu

Herdemtaze

Altın Otu

Herdemtaze

Böbrek altın otu H. goulandriorum E. Georgiadou Bozuntu H. graveolens

(M.Bieb.) Sweet

Güve otu Arı çiçeği

Güve otu

Yayla çiçeği

Güve otu

Altın otu

Yayla çiçeği

Ölmez çiçek

Saman çiçeği

Yayla çiçeği Hencecalik H. heywoodianum P.H.Davis Kadim altın otu H. italicum

(Roth) G.Don

Balkaymak H. kitianum

Yıldız

Alaycık çiçeği H. luteoalbum

(L.) Rchb.

Saman çiçeği H. noeanum

Boiss.

Ölmez otu

Sarı çiçek

Kağıt çiçeği

Altun otu,

Yayla çiçeği

Gülazar H. orientale

(L.) Gaertn.

Solmaz çiçek Solmaz sarı

çiçek

Altın otu

Balkaymağı

Bohça çiçeği

Bozağan

Saman çiçeği

Sarı solmaz

Yılan çiçeği

Yoğurt çiçeği

Solmaz çiçek

Solmaz sarı çiçek Sarı solmaz

Sarı solmaz H. pallasii

(Spreng.) Ledeb.

Altunbaş otu

Sarı çiçek

Yayla çiçeği

Ölmez çiçek Kocaman çiçeği

Çizelge 1’in devamı

Bilimsel İsim Yöresel İsimler Güner ve ark.,

2012 verdiği

isimler

Baytop,

2007

Tuzlacı, 2011 Eroğlu, 2008 Diğer

Kaynaklar*

H. pamphylicum P.H.Davis & Kupicha Beyaz kurna Ölmez çiçek Beyaz kurna H. peshmenianum S.Erik Solmaz otu H. plicatum

DC.

Arı çiçeği

Bozoğlan

Yayla çiçeği

Altın çiçeği

Arı çiçeği

Bozoğlan

Herdem güzeli Herdemtaze

Kaymak çiçeği Koyungözü

Sarı çiçek

Sarılık çiçeği

Savran

Yayla çiçeği

Çıngra çiçeği

Arı çiçeği

Bozoğlan

Yayla çiçeği

Altın otu

Herdemtaze

Ölmez çiçek

Sarılık çiçeği

Altın Otu

Herdemtaze

Ölmez çiçek

Sarılık çiçeği

Mantuvar çiçeği

Mantuvar

subsp.

– plicatum

Mantuvar

subsp.

– isauricum

Savran

subsp.

– polyphyllum

Kalisar çiçeği

subsp.

– pseudoplicatum

Bozoğlan

H. sanguineum

(L.) Kostel

Kırmızı

guddeme

çiçeği

Kırmızı

guddeme

Kırmızı

kudama

Kırmızı leblebi çiçeği

Kırmızı guddeme çiçeği

Guddeme çiçeği

Guddeme çiçeği Kırmızı guddeme H. sivasicum

Kit Tan & Yıldız

Sivas ölmezi H. stoechas

(L.) Moench

Altın çiçeği Guddeme

çiçeği

Altın otu

Altınbaşak otu Ayna çiçeği

Bozlağan

Bozoğlan

Gudama

Kaymak çiçeği Keklik otu

Kudama çiçeği Mantı çiçeği

Mantuvar

Sarı çay

Sarı çiçek

Sarı çiçekli ot

Sarı solmaz

Yılan çiçeği

Altın çiçeği

Guddeme çiçeği

Ölmez çiçek

Yayla çiçeği

Altın otu

Ölmez çiçek Kudama H. unicapitatum

Şenol, Seçmen &

B.Öztürk

Mantı çiçeği H. yuksekovaense Yıld. Reşko altın otu H. yurterianum

Y.Gemici, Kit Tan, H.Yıldırım &

M.Gemici

Gümüş hencecalik

*Tanker ve Sezik, 1978:19; Baytop, 1984; Meriçli ve ark., 1984:112; Ayanoğlu ve ark., 2002:406; Çubukçu, 2002:148; Demir, 2005:2; Ezer, 2006:226; Özçelik ve ark., 2006:360; Eroğlu ve ark., 2010a:254; Eroğlu ve ark., 2010b:376; Doğan, 2016:1; Kalaycı, 2017:1.

Helichrysum cinsi türlerinin yöresel isimleri arasında, ölmez çiçek, solmaz çiçek, sarı solmaz, güneş çiçeği, altın çiçeği, altın otu, yayla çiçeği, herdemtaze, kağıt çiçeği, kocaman çiçeği, güve otu, arı çiçeği, saman çiçeği, bozoğlan, sarılık çiçeği, kovan otu gibi anlamı oldukça belirgin terimler olmasına rağmen; halk dilinde çok yaygın kullanılmayan bazı terimler de türlerin isimlendirilmesinde kullanılmıştır. Bu terimlerin söz lükteki gerçek anlamları alfabetik sırada ve kullanıldığı yöreler ile birlikte aşağıda verilmiştir. Bu gerçek anlamlara göre; bazı terimlerin bitkilere isim olarak verilme nedeni kolayca anlaşılırken, bazılarının ise neden verildiği anlaşılamamaktadır.

Alaycık: Üzeri dal veya hasırla örtülen çoban evi, tarla, bostan, bağ kulübesi, çardak “Telin köyü, Gürün (Sivas), Merkez Hüyük köyü, Şarkışla (Sivas); Bayat (Afyonkarahisar); Kızık köyü, Artova (Tokat); Göksun (Kahramanmaraş); Varyanlı köyü (Kahramanmaraş); Çepni köyü, Gemerek (Sivas); Kadirli (Osmaniye); Misis (Adana)” (TDK, 2018b). “Niğde” (Tuzlacı, 2011:989).

Balkaymak: Balkaymağı “Muğla” (Tuzlacı, 2011:991). İki renkli “İğdir köyü, Çivril (Denizli); Sivrihisar (Eskişehir); İstanbul; Merzifon (Amasya); Çukurbağ köyü, Ermenek (Karaman); Çukurkuyu beldesi, Bor (Niğde); Kızılca beldesi, Bor (Niğde)” (TDK, 2018b).

Bozağan: Bozguncu, geçimsiz, mızıkçı (TDK, 2018b). “Mersin” (Tuzlacı, 2011:991). Bozlağan “Muğla” (Tuzlacı, 2011:992).

Bozuntu: Bağbozumu sırasında/sonrasında toplanılan üzüm “Malatya” (TDK, 2018b). Bozulmuş bir şeyin kalan bölümleri, döküntü. Kendinde bulunması gereken nitelikleri taşımayan kimse veya şey. Bazı hastalıklarda görülen çıban, leke, uçuk, kızarıklık vb. belirti (TDK, 2018a).

Çınrağ, Çıngra: Çıngırak “Kayseri” (Tuzlacı, 2011:990); “Kahramanmaraş” (Tuzlacı, 2011:992).

Guddeme: Gudde; beze, şişkinlik (TDK, 2018a). “Antakya (Hatay)” (Tuzlacı, 2011:992).

Gülazar: Gülazer; sarı, altın gül (TDK, 2018b). “Malatya” (Tuzlacı, 2011:992).

Hencecalık: Hence; leğen “Mersin ve çevresi” (TDK, 2018b).

Kalisar: Türk Dil Kurumu sözlükleri ve diğer sözlükler detaylı bir şekilde taranmasına rağmen bu terimin kelime anlamı tespit edilememiştir. “Giresun” ve çevresinde kullanılan bir yöresel isimdir (Tuzlacı, 2011:992).

Kudama: Leblebi “Kilis; Antakya (Hatay)” (TDK, 2018b). Leblebi çiçeği “Antakya (Hatay)” (Tuzlacı, 2011:989).

Kurna: Hamam ve banyolarda musluk altında bulunan, içinde su biriktirilen, yuvarlak, mermer, taş veya plastik tekne (TDK, 2018a). Musluk “Bayat (Afyonkarahisar); Emirdağ (Afyonkarahisar); Manisa; Çayağzı köyü, Şavşat (Artvin); Lüleburgaz (Kırklareli)” (TDK, 2018b). “Antalya (Tuzlacı, 2011:991)”

Mantuvar: Kulak ağrısını geçirmek için kullanılan, çiçekleri güzel kokulu ve sarı renkli bir kır bitkisi. Sarı renkli, tüylü bir kır çiçeği “Kadirli (Osmaniye); Adana” (TDK, 2018b). “Kahramanmaraş; Konya”; Mantıfar “Kahramanmaraş” (Tuzlacı, 2011:992).

Püren: Sarı, kırmızı çiçek açan, ufak yapraklı, arıların çok sevdiği bir çeşit ot. Süpürge otu “Kavak köyü, Yeşilova (Burdur)”. Güz mevsiminde, yaylalardaki ağaçların yaprakları üstünde oluşan, arıların çok sevdiği yapışkan bir sıvı “Mut (Mersin)” (TDK, 2018b). “Aksaray” (Tuzlacı, 2011:990).

Reşko: Hakkari, Cilo dağı Uludoruk zirvesine verilen isim. TDK sözlüklerinde bu terim geçmediği için başka sözlükten yararlanılmıştır (Ekşi Sözlük, 2018).

Terimlerin anlamlarından anlaşılacağı üzere bitkilerin isimlendirmeleri yapılırken: H. arenarium, H. plicatum ve H. noeanum gibi türlere renklerinden dolayı “püren”, “mantuvar”, “gülazar”; H. stoechas, H. pamphylicum, H. sanguineum gibi türlere açmış veya açmamış çiçeklerinin görünüş şekillerinden dolayı “guddeme”, “hencecalık”, “kudama”, “kurna”, “bozuntu”; H. yuksekovaense türüne ise yayılış gösterdiği yerden dolayı “reşko” isimleri verilmiştir.

Bazen bir yöresel isim farklı cinslere ait türlere veya bir cinsin birden fazla taksonuna verilebilmektedir (Sevgi ve Kızılarslan, 2013:18) ve durum Helichrysum cinsinde de görülmektedir. Örneğin “ölmez çiçek” ve “altın otu” terimleri sekiz türe, “sarı çiçek” ve “yayla çiçeği” terimleri altı türe yöresel isim olarak verilmiştir. Bazen de bir yöresel isim tek bir türe özgüdür. Örneğin “püren” terimi sadece H. arenarium için, “kırmızı guddeme” terimi sadece H. sanguineum için, “beyaz kurna” terimi sadece H. pamphylicum için ve “yoğurt çiçeği” terimi sadece H. orientale için yöresel isim olarak verilmiştir (Çizelge 1).

Bazı Helichrysum türlerinin tür altı kate gorilerinin de yöresel isimleri bilinmektedir (Tuzlacı, 2011:989-993). Bu türlere H. arenarium, H. plicatum ve H. stoechas örnek olarak verilebilir (Çizelge 2).

Helichrysum cinsi türlerinin diğer toplumlardaki ve dillerdeki yöresel isimleri genellikle Türkiye yöresel isimleri ile benzerlik göstermektedir (Çizelge 3). Bu benzerliğe paralel olarak “ölmez çiçek”, “solmaz çiçek”, “sarı çiçek”, “herdemtaze” ve “saman çiçeği” terimleri yabancı isimlerde yaygın olarak kullanılmıştır. Ana dolu’da H. armenium, H. graveolens ve H.orientale türleri için kullanılan “saman çiçeği” yöresel isminin karşılığı olan ingilizce “strawflower” terimi diğer toplumlarda H. bracteatum (Vent.) Haw. türü için kullanılmaktadır. Benzer şekilde, H. noeanum türü için kullanılan “kağıt çiçeği” isminin karşılığı olan ingilizce “paper daisy” terimi de diğer toplumlarda H. bracteatum (Vent.) Haw. türü için kullanılmaktadır. Bu tür Türkiye florasında bulunmamaktadır. H. italicum türü için İngilizce, Almanca ve İsveççe dillerinde kullanılan “curry” kelimesinin Türkçe tam terim karşılığı bulunmamaktadır. H. italicum türüne, yaprakları güçlü koku yaydığı için köri bitkisi ismi verilmiştir.

H. stoechas türü için İngilizce ve İtalyanca dillerinde kullanılan “goldilocks” ve “fignamica” keli melerinin Türkçe tam terim karşılıkları bulun mamaktadır. “Goldilocks” kelimesi tam olarak karşılık gelmese de “altın otu” yöresel ismini akla getirmektedir. Türkçe kaynaklardaki en çok rastlanan karşılığı ise “Goldilocks ve Üç Ayı” masalının kahramanı olan sarışın kızdır. Sarışın masal kahramanının “Goldilocks” ismi masalda “sarı lüleli” olarak geç-mektedir ve birçok Helichrysum türünün yöresel ismi olan “sarı çiçek” ile arasında bir anlam yakınlığı bulunmaktadır. H. stoechas türü için kullanılan “Prakthedblomster” (İsveççe) kelimesinin karşılığı olan “ihtişamlı/görkemli her demtaze” terimi, Anadolu’da Helichrysum türlerine yöresel isim olarak verilmemiştir. Bunun yerine “herdemtaze” terimi H. arenarium, H. compactum ve H. plicatum türleri için kullanılmaktadır.

Sonuç

Bu çalışmada, Türkiye’de doğal olarak yayılış gösteren 30 Helichrysum türüne ait toplam 63 yöresel isim sunulmuştur. H. arenarium, H. graveolens, H. orientale, H. plicatum, H. sanguineum ve H. stoechas gibi bazı türler, diğer türlere göre daha fazla yöresel isme sahiplerdir. H. stoechas subsp. barrelieri en fazla yöresel isme sahip taksondur.

Çizelge 2. Bazı Helichrysum alttürlerinin bilimsel ve yöresel isimleri.

Bilimsel İsim Yöresel İsim H. arenarium subsp. aucheri Arı otu

Çınrağ çiçeği

Mantuvar

Ölmez çiçek

Sarı çiçek

Yayla çiçeği

H. arenarium subsp.

rubicundum

Yayla çiçeği

Yayla gülü

H. plicatum subsp. plicatum Altın çiçeği

Altın otu

Amel otu

Çoban çiçeği

Gülazar

Kalisar çiçeği

Koyun çiçeği

Koyuncuk çiçeği

Mantuvar

Oğul otu

Ölmez çiçek

Sarı çiçek

Sarıbaş

Solmaz çiçek

Yayla çiçeği

Yayla otu

H. plicatum subsp.

polyphyllum

Çıngırak çiçeği

Çıngra çiçeği

Kaymak çiçeği

Mantıfar

H. stoechas subsp. barrelieri Altın otu

Altınbaşak otu

Ayna çiçeği

Bozlağan

Bozoğlan

Gudama

Kaymak çiçeği

Keklik otu

Kudama

Leblebi çiçeği

Mantı çiçeği

Mantuvar

Sarı çay

Sarı çiçek

Sarı solmaz

Yılan çiçeği

Helichrysum türleri için kullanılan isimler arasında anlamı oldukça belirgin terimler olmasına rağmen; halk dilinde çok yaygın kullanılmayan “alaycık”, “balkaymak”, “bozağan”, “bozuntu”, “çınrağ”, “çıngra”, “guddeme”, “gülazar”, “hencecalık”, “kalisar”, “kudama”, “kurna”, “mantuvar”, “püren” ve “reşko” gibi bazı terimlerde vardır. Bu terimlerin sözlük anlamları açıklanarak, kullanıldıkları yöreler verilmiştir. Bu terimlerin anlamları incelendiği zaman; bitkilerin isimlendirmeleri yapılırken: renklerinden dolayı

“püren”, “mantuvar”, “gülazar”; açmış veya açmamış çiçeklerinin görünüş şekillerinden dolayı “guddeme”, “hencecalık”, “kudama”, “kurna”, “bozuntu”; yayılış gösterdiği yerden dolayı “reşko” gibi isimler verilmiştir.

Çizelge 3. Bazı Türkiye Helichrysum türlerinin diğer dillerdeki isimleri.

Bilimsel İsim Yaygın İsimler (Dil)* H. arenarium Sandy everlasting (İngilizce)

Yellow (İngilizce)

Yellow everlasting daisy (İngilizce) Dwarf everlasting (İngilizce)

Sand-strohblume (Almanca)

Hedblomster (İsveççe)

Цмен пясчаны (Rusça)

Цмин песча’ный (Rusça)

H. armenium Armenian everlasting (İngilizce) H. italicum Immortelle (İngilizce)

Curryplant (İngilizce)

Currystrauch (Almanca)

Curryeternell (İsveççe)

H. luteoalbum Gelbweißes scheinruhrkraut (Almanca) Gnaphale blanc jaunâtre (Fransızca) Bleekgele droogbloem (Felemenkçe) Szarota żółtobiała (Lehçe) H. orientale Busketernell (İsveççe) H. plicatum Turkish Helichrysum (İngilizce) H. stoechas Goldilocks (İngilizce)

Eternal flower (İngilizce)

Prakthedblomster (İsveççe)

Mittelmeer-strohblume (Almanca) Immortelle des sables (Fransızca) Fignamica (İtalyanca)

*Denver Botanic Gardens, 2018; IUCN, 2018; Tropicos®, 2018; USDA, 2018; Wikispecies, 2018.

“Ölmez çiçek”, “altın otu”, “sarı çiçek” ve “yayla çiçeği” terimleri Helichrysum cinsinde en fazla görülen yöresel isimlerdir. “Püren” (H. arenarium), “kır mızı guddeme” (H. sanguineum), “beyaz kurna” (H. pamphylicum) ve “yoğurt çiçeği” (H. orientale) gibi tek bir türe özgü yöresel isimlerde bulunmaktadır. Tür altı kategorisinde yer alan H. arenarium subsp. aucheri, H. arenarium subsp. rubicundum, H. plicatum subsp. plicatum, H. plicatum subsp. polyphyllum ve H. stoechas subsp. barrelieri taksonlarının yöresel isimleri verilmiştir (Çizelge 2).

Helichrysum türlerinin diğer dillerdeki yaygın isimleri araştırılarak, Türkçe karşılıkları tespit edilmiş ve Anadolu’daki yöresel isimlere olan benzerlikleri göste rilmiştir. Türkçe tam terim karşılığı bulunmayan yabancı yaygın isimlerin anlamları araştırılarak, “köri”, “sarı lüle” ve “ihtişamlı/görkemli herdemtaze” gibi Ana dolu’da kullanılmayan isimler ilk kez bu çalışma ile belirlenmiştir.

Çalışma konusunu oluşturan Helichrysum Türkiye’de idrar ve safra arttırıcı ve taş düşürücü olarak geleneksel halk tıbbında kullanılmaktadır. Yaygın kullanımlarından dolayı farklı yörelerde farklı yöresel isimler ile ifade edilmektedirler. Özellikle tıbbi amaçlı kullanılan türlerin isimlerinin net olmasının ve karışıklığa meydan vermemesinin önemi bu çalışma ile bir kez daha vurgulanmaktadır.

0 notes