#kruissonnetten

[jurjenkvanderhoek]

DE KRUISSONNETTEN VAN NANNE NAUTA

Jawel. Het is er weer de tijd voor. Voor de lijdensweg, het oratorium dat de passie preekt. Bach die met de verhalen van Matthäus en Johannes aan de haal is gegaan, en de omroepen KRO en NCRV die er als de kippen bij zijn om daar de nodige eieren op te leggen. De heidense paashaas kan deze dan voor zijn beurt gaan zoeken, want het belangrijkste christelijke feest in het liturgische jaar heeft in onze tijd zeker een vet openbaar randje. In de roomse godshuizen wordt de kruisweg al biddend en zingend gegaan als teken van devotie. Fanatieke religieuzen gaan op de blote knieën en geselen zichzelf, en op de Filippijnen laten mensen zich  vrijwillig voor korte duur aan het kruis slaan om het lijden van Christus te ervaren. Er worden nog net geen kruistochten georganiseerd, maar met Palmpasen worden zelfgemaakte kruistakken met broodhanen en andere lekkernijen eraan in de lucht gestoken. Ik hoor de kinderen in de optocht zingen: "palm palm pasen / hei koerei / over enen zondag / krijgen wij een ei / één ei is geen ei / twee ei is een half ei / drie ei is een paasei". Of een meer heilig lied klinkt als: "Gezegend Hij, die komt, / die komt in de naam des Heren. / Gezegend Hij, die komt, / die komt in de naam van God." Het is er de tijd voor. Mirakelspelen, passiespelen, liturgisch drama.

Mijn boekenkast kijk ik er op na. Mijn wijsvinger glijdt langs de boektitels. De duiding stuit op een witte kaft met rode letters en een zwarte band daarover. Een kleine gedichtenbundel, die ik vorig jaar gesigneerd kreeg voor mijn verzameling. Maar erover schrijven hoefde niet perse schreef de auteur er op een briefje bij. "Het is al van wat jaren her." Van het jaar 2009 om precies te zijn. Op dat moment had de dichter zijn nieuwe dichtvorm zover uitgekristalliseerd dat het nodig kon zijn er een aantal van in een boekje te publiceren. En geheel in de waan van de periode van het jaar is dat getiteld "Kruissonnetten" en vind ik nu de tijd rijp er toch iets over te schrijven. Het is er tenslotte de tijd voor.

Nanne Nauta, de man die zijn woorden in kruisvorm aan het papier hangt, kwam op het idee deze structuur voor zijn gedichten te kiezen door de ontdekking van het Franse gehucht hemelsbreed  tussen Honfleur en Deauville aan de Normandische kust met de welluidende naam La Croix Sonnet. "Verslaafd aan alles wat met het sonnet te maken heeft, daar moest ik dus iets mee doen", schrijft hij in het voorwoord. "Ik dacht daarbij meer aan vormgeving dan aan inhoud."  Het duurde jaren voor het beeldgedicht de juiste vorm had en in deze opzet de woorden er in konden lopen.

Een eerste inhoud vormde het thema boom, dat zich ontplooide bij een tentoonstelling van kunstwerken. Een achttal beeldende werken, voornamelijk fotografie en een tweetal schilderijen, kregen een gedicht mee. In de bundel zijn enkel de woorden van het tweeluik afgedrukt, de beelden missen. Nauta weet echter zo beeldend te schrijven dat ik me uit zijn zinnen en losse woorden als vanzelf een voorstelling kan maken. Het zal niet de juiste weergave zijn, maar ik krijg er wel een beeld bij wanneer ik 'deze eiken' lees bijvoorbeeld: "kijk deze jonge eiken / als heksen in een kring / of beter nog misschien / kruinen / kollen / kappen / koppen / een eeuwenoude eik / gevangen in de modder / de stroom van nieuwigheid / vuren / zengen / tellen / ringen". Daarbij zijn de korte zinnen de horizontale liggende balk van het kruis. En vormen de losse bijvoeglijke naamwoorden en de zelfstandige naamwoorden, meestal in meervoud en altijd met twee lettergrepen, de verticale staande balk. Het laat zich op verschillende manieren lezen, maar telkens is het maatschema speels, het dartelt mij door de mond. Hoewel de vorm, het kruis, in wezen niet al te vrolijk is geven de geplaatste woorden en zinnen het een levendig profiel.

Een tweede proeve van bekwaamheid vindt zich in een omweggetje in drie delen. Het zijn teksten die later van muziek zijn voorzien om aan te sluiten bij een madrigaalkomedie. Het geheel moet daarom zingbaar zijn, de kwatrijnen - de staande balk - zijn daarop aangepast uit de oorspronkelijke vorm en opgebouwd rond regels met drie lettergrepen. En inderdaad, wanneer ik de op de personages in de klucht toegeschreven gedichten lees, dansen de woorden een ronde voor mijn ogen onder het genot van blijde zang. De muziek hoor ik daarbij tussen de regels door.

De toonzetting is in een onregelmatige maatsoort, maar het ritme klopt altijd. Het rijm is rijk en is meestal staand in klinkerrijm. Rijmt het niet dan loopt het wel gelijk. "gevaren / voor vrouwen / zijn mannen / die varen" De vorm is progressief, hedendaags en actueel voor deze tijd van het jaar. Maar het kruissonnet krijgt beeld op ieder moment. Zoals elk gedicht kan samenhangen met emotie, een gevoel kan brengen in overeenstemming met de lezer. Ik lees de woorden die door elkaar gerommeld zijn, maar in eenheid gezet door de dichter. Zijn kijk wordt mijn zicht, zijn gedachte mijn weten.

En dan, om de mensen die in verwarring raken het leed te verzachten - want van oorsprong heeft het reeds bestaande kruissonnet als onderwerp de kruisiging van Christus - heeft Nanne Nauta de kruisweg beeldend uitgeschreven. Iedere statie op de Via Dolorosa, vanaf het paleis van Pontius Pilatus naar de heuvel Golgotha, heeft een kruissonnet van Nauta mee gekregen. Hij volgt daarbij getrouw de traditie van de veertien staties, vastgesteld door Paus Clemens XII. Bij de eerste statie, het ter dood veroordelen: "Kajafas moet me niet / Pilatus moet me niet / Herodes moet me niet". Nauta kijkt niet van een afstand, is geen toeschouwer, maar kruipt in de huid van Jezus. Gaat als hem de kruisweg, geplaveid met bloed, zweet en tranen. En verder: "waar zijn die vrienden dan / wie helpt het kruis te dragen / helpt me er boven op". Ik zie de afgang voor me zonder dat ik over de estrikken langs de muren in de kapel schuifel. De platen worden duidelijk omschreven. Natuurlijk, ik ken het verhaal. Ik weet van de moeite. Van de hoon en het gelach. Maar Nauta maakt nog meer waar dan The Passion op de televisie of de Matthäus Passie van Bach: "elke spijker dreunt na / elke hamerslag beukt / de woorden in het hoofd". En dan de veertiende statie, het was al volbracht: "rust zacht eindelijk rust / gevallen is de vrucht / die straks ontkiemen zal".

In de Kruissonnetten heeft Nanne Nauta een vorm gevonden die met weinig poëtische middelen en minder dichterlijke woorden een heel beeldend landschap weet te scheppen. Het is een nieuw middel binnen de poëzie. Een krachtig expressief woordenspel. In de abstracte lijkende opbouw blijft de werkelijkheid overeind. Het verhaal in zes zinnen wordt onderstreept door de acht losse woorden. In twee vakken boren deze zich door het woordlandschap, als de spijker in de hand van de gekruisigde. Deze naamwoorden zijn treffend en zetten de toon. Met nadruk geslagen in de vorm. Orde in de chaos? Alles komt goed!

Kruissonnetten. Poëzie van Nanne Nauta. Uitgeverij De Contrabas, 2009.