#froitas | Explore Tumblr posts and blogs

pedagogiafamiliarusc · 1 year ago

Text

As Cincentas dos 40. A memoria de Manola e Maruja Caamaño Rodríguez.

Iria Fernández Caamaño

A Galicia rural dos anos 40 definíase por un gran atraso económico froito da Guerra Civil Española, un conflicto bélico desencadeado tras o fracaso do Golpe de Estado do 17 e do 18 de xullo do 1936, no que participaron dous bandos: o nacional, co xeneral Francisco Franco ao mando, e o republicano. Esta conflagración concluíu no 1939 co último parte de guerra asinado polo caudillo, establecendo así unha ditadura que perdurou ata o 1975 e que acarrexou unha importante crise económica, política e social.

Nesa época, as condicións de vida eran pésimas. A dieta que seguían era moi básica e pobre debido á gran escaseza de alimentos. Acostumaban a consumir froitas e legumes que cultivaban na súa horta e tomar o leite das súas vacas, porque era o máis económico. Outra das cousas que máis solían inxerir era, sobre todo no inverno, o caldo, que era como unha auga lavada, debido á escaseza de alimentos que se utilizaban para elaboralo (principalmente touciño, unto, e patacas). Este era o menú que había nas bodas, polo que con isto xa se di moito. Poucas veces comían ovos e carne dos animais que criaban, xa que isto llo levaban como agasallo tanto ás mestras como ao crego. Tamén se turnaban cos veciños para encender o forno unha semana cada casa e cocer a boroa (pan de millo) de todos, aforrando deste xeito leña.

Ao mesmo tempo, levaban os produtos que eles obtiñan á feira para intercambialos por outros distintos coas demais persoas, así como o ceboliño, a froita da horta ou o millo que moían no muíño, para o que se tiñan que organizar en quendas todos os veciños.

Paralelamente, nesta época tamén cobraron moita importancia as cartillas de racionamento, uns cupóns suministrados e controlados polo réxime que lle proporcionaban ás persoas alimentos básicos e de primeira necesidade, tales como azucre, aceite, café, etc, a cambio dun prezo fixo, para tentar facer fronte a esos anos de fame e miseria que estaban atravesando.

Pero a escaseza e a mala calidade destes produtos acabaron desencadeando a corrupción e o mercado negro, mais quen accedía a el era castigado ata con penas de morte.

En canto aos modelos de hixiene e vestimenta podemos dicir que os dous eran moi miserables. En primeiro lugar, dispoñían duns zocos e de moi pouca roupa, concretamente de tres mudas: unha para diario, outra para os domingos e enterros, médicos, etc, e a última para o día da festa. Ademais, as mulleres cando ían á misa tiñan a obriga de levar un velo. En segundo lugar, non dispoñían de facilidades para asearse, polo que se lavaban nunha palangana con xabón feito á man a base de produtos naturais.

Xusto ao remate da Guerra Civil e sufrindo plenamente as consecuencias desta posguerra naceu a protagonista desta historia, Manola, que era a menor de dúas irmás, xa que Maruja lle levaba catorce meses. Maruja era tímida e vergonzosa, mentres que Manola era descarada e vivaracha. Os proxenitores, Carmen e Ramón, xa perderan unha filla previamente, polo que lles costou moito ter estas dúas.

Imaxe 1: Manola e Maruja na eira da casa.

Ambas eran orixinarias do Freixo, un pequeno pobo costeiro pertencente ao concello de Outes. Nesta aldea, ao igual que en gran parte do rural galego predominaban a agricultura e a gandaría, e a maiores, como era un lugar do litoral, a pesca e o marisqueo tiñan un importante papel na economía. Esta última labor era á que se adicaba o pai, mentres que a nai atendía á familia e á casa.

Tiveron unha infancia moi dura, posto que cando cumpriron catro e cinco anos, unha enfermidade respiratoria arrebatoulles a súa nai, quedando ambas a cargo dos avós maternos e do pai.

Dos poucos momentos que a nai tivo a ocasión de desfrutar delas, decidiu levalas a unha romaría que se facía nunha pradaría chamada Calvón. De camiño a ela, atopáronse no lugar de Ánceres cunha boa amiga.

Veciña: Onde vas Carme?

Carmen: Onde vou, onde vou, … Vou levar as miñas fillas á festa. Elojo ti non has de vir?

Veciña: Eu non vou non, as miñas xa as levou Cachicán e viñeron comendo cadanseu milindro.

Imaxe 2: Romería de Calvón.

Ata cumpriren os sete anos, as súas infancias foron do máis normal, como as de calquera rapaz da súa idade; máis foi este momento o punto de inflexión que lles marcou a súa traxectoria vital, pois faleceron ambos avós maternos. Este feito desencadeou o casamento do pai cunha nova muller, Manuela da Santola, unha solteira quedada dun lugar próximo que herdara dos seus antepasados moitas propiedades.

Imaxe 3: Voda de Ramón e Manuela da Santola.

Os primeiros anos de matrimonio, continuaron vivindo na casa matriz que herdaran as rapazas tras a morte da súa nai. Era unha vivenda humilde de pedra construída por dúas prantas: abaixo, sobre un piso de terra batida, situábanse as cortes dos animais e a lareira e arriba, sobre un piso de madeira, as habitacións, aproveitando deste xeito a calor producida polas reses para quentarse. A casa dispoñía dunha eira na cal sembraban as colleitas e soltaban os animais para que pastasen.

Tamén se atopaba unha pequena escola pública de mulleres na parte baixa do secadoiro, a cal estaba adosada á vivenda principal. Os homes ían a Catasueiro, á de Canay, mentres que as mulleres quedaban na do Xastre. Na escola da casa da protagonista, as leccións impartíaas unha mestra nada en Santiago de Compostela chamada Dona Elvira, que veu destinada para Siavo; mais antes de instalarse definitivamente na casa de Manola, estivo exercendo a súa labor noutra casa veciña. O problema surxiu cando a mestra quixo traer o seu home para vivir con ela na casa da escola, pero aos donos non lles parecía ben esa idea, polo que tras varias discusións, remataron botándoa fóra e viuse obrigada a pedirlle a outros veciños un espazo ao que poder trasladar a escola.

Dona Elvira: Andrés ..., véñovos pedir un favore un mundo de jrande.

Andrés: Ven muller, se está na nosa man...

Dona Elvira: Mira para aí... botáronme fóra da casa de Repipe e se vós quixeras viña ca escola para aquí e despois xa comunicarei eu á Inspesión.

Andrés: Eh... pero nós non temos donde che acobixare.

Dona Elvira: Bueno home bueno, para min calquer currucho é bo.

Andrés: Bueno lojo, pois falo con Lela e xa che damos rasón.

Imaxe 4: Foto da escola.

Mais o destino de Dona Elvira non era Siavo, posto que cando apenas levaba cinco anos aquí, o home tivo un accidente nun serradoiro no cal traballaba, polo que decidiron regresar ao seu lugar de orixe para coidar do home ao cal lle tiveron que amputar un membro inferior.

Nesa tempada, na escola quedaron sen mestra, debido a que lles supuxo un gran problema buscar unha substituta por mor de que naquel intre era moi difícil atopar unha mestra cualificada que posuíra o título que lle permitira exercer a súa labor profesional, xa que simplemente era unha persoa que tiña máis coñecementos e que se encargaba de transmitirllos a elas. Pasaron nove meses ata que apareceu Dona Pilar, procedente de Padrón, a cal botou uns cantos anos ata que lle asignaron un novo destino.

Na escola era practicamente todos os días a mesma rutina: comezábase ás nove da mañá e rematábase ás cinco da tarde, cun pequeno descanso de por medio. Mentres as outras rapazas gozaban do recreo, elas tiñan que ir estrar os porcos, botarlle herba ás vacas, sacar auga do pozo, carrexar leña e vaciar os ouriñais, polo que se converteron en dúas pequenas Cincentas a pesar da súa curta idade. Mais cando podían desfrutar algo, xogaban na estrada á mariola, á rueda, á pelota, ó caracol, ás peonzas, á churra, e tamén ensaiaban para unha pequena banda de música que formaran algunhas delas coa que despois ían tocar ás romarías, como podía ser a do Pampallín, a do Rial ou o San Campio. A este último recitábanlle:

San Orente e máis San Campio

están xuntos no altar.

San Orente foi obispo

e San Campio militar.

Coa banda de música que armaran, na cal Manola e Maruja tocaban a pandeireta, tamén ían cantar villancicos e pedir o aguinaldo na época do Nadal. Mais non sempre lles daban cartos, xa que escaseaban, polo que ás veces lles regalaban ovos ou froita da horta.

A Belén camina la Virgen María,

lleva a San José en su compañía,

compañía máis noble no la pudo hallar.

Se fueron andando en conversación,

hablando palabras de gran atención,

palabras muy santas dignas de alabar.

Si quieres esposa que aquí nos quedemos,

a amparo del cielo algo tenderemos,

que una noche sola buena es de pasar.

Aínda que poidera parecer moi escaso, o pouco “tempo libre” que tiñan era no recreo, pois as tardes non era para xogar, se non que tamén tiñan que continuar coas labores que deixaran sen rematar pola mañá e a maiores tiñan que ir ao monte buscar piñas e leña co carro das vacas. Os sábados despois da escola, tamén ían ao río lavar as sábanas con xabón, feito con graxa de porco, e logo poñíanas ao clareo, é dicir, estendíanas nunha eira para que fosen blanqueando e secando co sol.

Imaxe 5: Manola coas vacas.

As instalacións eras moi pobres e escasas, polo que cando chegaba algunha rapaza nova á escola tiña que levar un pequeno banquiño no que poder tomar asento, pois un día Maruja e Lola da Loura chegaron e non tiñan onde sentarse, polo que Dona Pilar castigounas de pé todo o día. Mais estes non eran castigos se se comparaban a cando as mandaban ir á praia buscar area ou á leira por ortigas perillentas para poñerse de xeonllos encima das mesmas cos brazos abertos e cun libro en cada unha das mans, así como lle pegaban co punteiro e coa regra xa que lles dicían que a letra con sangue entraba. Manola experimentou esta sensación moitas veces xa que os sábados á mañá viña Don Joaquín, o cura, darlles o catecismo á escola e, como non o sabía, sancionábaa deste xeito tan severo e temible pola súa crueldade. E si, aínda que soe estraño, a escola era de luns a sábado.

Don Joaquín: Venga niñas, vamos. Hoy vamos a empezar cantando la Salve.

Todas: Dios te salve, María.

Llena eres de gracia, el señor es contigo.

Bendita tú eres entre todas las mujeres

y bendito es el fruto de tu vientre: Jesús.

Santa María, Madre de Dios,

ruega por noso...

Don Joaquín: Marité, recita en alto como tus compañeras y deja de mover los labios, porque si no lo sabes el domingo te pones a mi lado en la misa castigada.

(Marité baixa a cabeza e queda avergonzada diante de todas as compañeiras.)

Ademais do catecismo dos sábados, pola semana a mestra impartíalles outras materias que viñan recollidas en libros como o Silabario e o Raias no que se ensinaba o abecedario, ou o Catón que xa recollía actividades máis complexas como eran as contas e os problemas matemáticos que tiñan que resolvelos nos pizarrillos. Conforme ían avanzando, ían estudando outras materias como Historia Sagrada, Historia de España, Xeografía, Aritmética, Manuscrito e Lingua Española, o idioma que impoñía o réxime, posto que a educación estaba moi influenciada polo nacional-catolicismo, o que se vía reflexado en elementos como a bandeira de España, o himno, a foto do caudillo, os crucifixos e unha infinidade de símbolos identificativos da nación que se atopaban nas escolas da época. O galego, pese a que estaba sustentado polo movemento galeguista, estaba prohibido no ámbito formal, e polo tanto tamén no escolar, xa que a dictadura puxera en risco a lingua propia.

Unha vez máis sucedeu a mesma situación, quedáronse sen docente porque a Dona Pilar lle asignaron un novo destino, polo que o posto pasou a ocupalo unha veciña que, tras estar exercendo en Venezuela a súa labor como mestra, regresara a causa de que comezaron as invasións cubanas neste territorio. Esta era Dona Manuela da Carracha. Esta mestra tamén impartía clases de costura ás que ía Manola aprender a coser á man, a bordar co bastidor, a ganchillar e a calcetar.

Maruja era das maiores da clase, polo que moitas veces tiña que axudarlle á mestra cas máis pequenas, porque si, había unha única aula na que estaban as rapazas de todas as idades, dende os sete anos que comezaban ata os catorce que remataban. Cando Maruja rematou a súa andaina escolar, o olliño dereito da mestra pasou a ser Manola, porque era a veciña, e este favoritismo reflexábase na ausencia de castigos por parte de Dona Manuela cara ela, que xa os experimentara en repetidas ocasións coa anterior mestra, coa cal non tiveran moi boa experiencia. Con todo, tíñanlle moito respecto e cando entraba e saía da escola saudábana todas dicíndolle “Buenos días, señora maestra” e “Adiós, señora maestra”, ademais de tratala de dona cando se dirixían directamente a ela.

Dona Manuela e Manola tan só puideron compartir un ano de escola, posto que cando esta última cumpriu os catorce anos, tivo que abandonar o colexio debido a que esa era a idade regulamentaria de remate da etapa escolar. Tras este acontecemento, a única opción posible era a de poñerse a traballar, posto que non había posibilidade de acceder a estudos superiores polo gran esforzo económico que supoñía afrontar eses gastos.

Os de María de Benito, unha casa veciña da parroquia, eran de familia adiñeirada, polo que os fillos tiveron máis oportunidades de seguir formándose que as que tiñan o resto dos seus iguais, que basicamente eras nulas. Ambos fillos marcharon para Santiago, Juan a estudiar medicina e a Fernando internárono no Seminario Menor da Asunción para que obtivera formación para ser sacerdote.

Máis alá de que os da casa de María de Benito tiveran máis poderío económico que o resto da veciñanza, o feito de que mandaran aos fillos a estudar fóra tiña que ver coas distincións que existían entre a educación dos homes e das mulleres, xa que estas últimas quedaban encargadas do coidado do fogar e dos animais e, polo tanto, “amarradas á casa”, mentres que os primeiros tiñan máis liberdade e ás veces brindábaselle a oportunidade de continuar formándose, sempre e cando a familia fora acaudalada.

O machismo na escola era moi evidente, pois ademais destas diferenzas, tamén había materias unicamente destinadas ás mulleres nas que se lles ensinaba cociña, traballos domésticos e costura, mentres que a eles os instruían para o traballo fóra da casa. Franco dicía que “El niño mirará al mundo, la niña mirará al hogar”, de aí́ que elas tiveran que abandonar a escola aos catorce anos para traballar na casa e eles puideran continuar os seus estudos se o desexaban ou se o podían permitir.

Como Manola era muller, xa sabía cal era o seu destino, polo que, tivo que buscarse a vida inmediatamente. Posto non tiña moi boa relación coa madrasta, cando abandonou a escola marchou da casa e foise para Noia a vivir cun tío materno unha tempada. Pasado un tempo este ofreceulle a posibilidade de levala para Palmeira, unha parroquia do municipio de Ribeira, xa que el tiña alá un irmán, que viña sendo tío da protagonista. Pepe, o tío de Palmeira, a cambio de mantela e darlle aloxamento, vendeu as mellores leiras que a Manola lle quedaran en herdanza para cubrir eses gastos, polo que se quedou con gran parte do capital obtido.

Con apenas quince anos, xa empezou a traballar por alá de criada para varias casas que tiñan máis poderío económico. Ese traballo englobaba tarefas que aprendera na escola, como costura, cociña, limpeza do fogar, atender os animais, e unha infinidade delas máis. Un ano despois, tamén comezou a traballar nunha conserveira de noite, polo que tiña que compaxinar ambas labores e apenas tiña tempo para ela. Como tan só estudara ata a idade que marcaba a obrigatoriedade, non posuía coñecementos nin destrezas para acceder a outros traballos de máis prestixio e mellor remunerados.

Continuou con esta rutina cinco anos, pois aos vinte e un quedouse embarazada e regresou ao Freixo para dar á luz na súa terra. Parecía que o ambiente na casa se calmara un pouco, xa que un ano antes falecera a madrasta ca cal tiña bastante mala relación. Estivo tres anos alí co seu fillo Pepe, posto que se volveu a quedar embarazada e seu pai volveu a casar por terceira vez con outra muller dunha parroquia veciña, Elviriña. Do mesmo xeito que coa primeira madrasta, con esta segunda non había moi boa relación, polo que se marchou a vivir á casa dunha veciña cos dous fillos, Pepe e Lola, exercendo unha vez máis de criada. Uns anos despois naceu Sonia, a terceira filla e, como de aquela Ramón e Elviriña se mudaran á casa desta última, Manola regresou ao seu fogar co seu fillo e as súas dúas fillas. Alí, xa non había escola, polo que montou unha taberna na parte baixa que mantivo aberta ata que volveu a traballar a outra conserveira, pero esta vez foi a Esteiro. Mentres tiña o bar aberto, tivo a última das fillas, Estela.

Pese ás consecuencias da crise e aos problemas familiares, foi unha muller feliz que sempre loitou por sacar adiante aos seus fillos e por darlles todas as oportunidades que estiveran na súa man, polo que unha das fillas chegou a ser perruqueira e outra enfermeira. A outra, aínda que tivo oportunidade, non quixo estudar, polo que decidiu aprender o oficio de costureira, sobre o cal lle ensinara súa nai unhas nocións básicas.

0 notes