#cuturele vrijhaven

[jurjenkvanderhoek]

RUIGOORDERS ZIJN REALISTISCHE IDEALISTEN

De uitgave die ik al een tijd in huis heb, maar nu pas actueel is, is getiteld Ruigoord 50 jaar. In het jaar 2023 is het namelijk een halve eeuw geleden dat een stel kunstenaars de verlaten huizen in het kleine dorp onder de rook van Amsterdam hebben gekraakt om er een culturele vrijhaven te stichten. Maar eigenlijk bestaat Ruigoord als geografische locatie op de wereldkaart veel langer. Eeuwen voor vandaag was er al sprake van eigenlijk. Al vanaf de 11e eeuw wordt 't Ruyge Oort bewoond. In de 13e eeuw kalft het veen rondom af door watersnood en blijft de plek als eiland in het IJ gespaard.

Tot 1875 doorstaat de weerbarstige klomp klei in het IJmeer, waarop vanaf 1835 de eerste stenen huizen worden gebouwd, vele stormen. Dan wordt het Noordzeekanaal aangelegd en het IJmeer ingepolderd. In de Houtrakpolder is Ruigoord net als Schokland in de Noordoostpolder een bebouwde verhoging in het landschap. Ruigoord wordt een heus dorp met de kerk in het midden, een café ernaast en bij bewoning van zo'n 200 mensen een school en een bank.

Amper een eeuw later komt het water opnieuw welhaast naar het eerdere eiland terug door de verplaatsing en aanleg van de Amsterdamse haven. Het plan is er een tweede Pernis te stichten en de bewoners van het kleine dorp worden uitgekocht. Maar de wereldwijde oliecrisis steekt een dikke stok voor de plannen. Het dorp Ruigoord is echter inmiddels grotendeels afgebroken en de overgebleven huizen zijn onbewoonbaar verklaart. Zo is Ruigoord een spookdorp dat gelaten wacht op wat komen gaat.

Kunstenaars uit de omgeving zien heil in het verlaten en verwaarloosde oord. Zij kraken de leegstaande huizen om deze te behoeden voor sloop. Het is dinsdag 24 juli 1973, de kunstenaarskolonie is gesticht en de culturele vrijhaven een feit. In 1991 evenwel hangt het zwaard van Damocles opnieuw boven het dorp. In een vers opgesteld bestemmingsplan zal het dorp moeten verdwijnen, echter na een lange juridische strijd wordt het gebied onderdeel van de gemeente Amsterdam. Ondanks protesten schurkt de haven tegen het gebied en komen de industrieterreinen wel heel nader aan de creatief bruisende kolonie.

In 2000 valt het besluit dat Ruigoord definitief mag blijven en is dan nu een culturele broedplaats in een groene oase. Zie je het in vogelvlucht van bovenaf dan is het inderdaad een lieflijke plek in een onaangename omgeving. Een plek aan het eind van de wereld lijkt het wel, met uitzicht over de Afrikahaven. Maar het ligt middenin de oververhitte stad ingeklemd tussen bedrijvige industrie. Maar bewoond wordt het niet. De huizen zijn ateliers en werkplaatsen. De kerk is het spirituele centrum en ontmoetingsplaats, waar onder meer ruimte is voor tentoonstellingen en concerten, zaal voor feesten en vergaderingen, trouw- en rouwlocatie en laboratorium en broeinest voor allerlei activiteiten en evenementen. Er is een dorpshuis, een vlindertuin, een voedselbos. Het dorp is nog voortdurend in ontwikkeling, de website kondigt een kabouterhuys, een tempel en een piramide aan. Op de groene weide aan de voet van de kerktoren worden door het jaar diverse markten, festivals en landjuwelen gehouden. Ruigoord is een dynamische plek, waar het denkelijk goed toeven is.

Ruigoord lijkt alternatief, een plek waar het schijnt dat de bloemenkinderen en kabouters van de jaren 60 van de vorige eeuw de tijd zijn vergeten. Maar dat de klok er stil is blijven staan is inderdaad maar schijn, want Ruigoord is door de jaren heen een goed georganiseerde gemeenschap geworden. Er is een dorpsraad en een drietal stichtingen regelen met een aantal commissies de dagelijkse en algemene zaken. De meervoudige structuur zorgt er voor dat in principe alles in consensus plaatsvindt. “Ruigoord is een plek waar ruimte is voor verlangens, dromen en ambities van mensen”, lees ik op de website.

Het is als een bijenkorf waar de werksters af en aan vliegen, een honingpot met onweerstaanbare aantrekkingskracht, een bedrijvige mierenhoop. Een luis in de pels van Nederland. Wel vervelend vriendelijk, maar niet om schade toe te brengen – juist goedmoedig laten zien hoe een gemeenschap ook productief kan samenwerken. Op vrijwillige basis, maar wel met een gevoel van verantwoording om de plek ook voor de toekomst in stand te houden. Vrienden van Ruigoord steunen vanaf een afstand het dorp moreel en financieel.

Ruigoord is een bijzonder stukje Nederland. Het idee vindt grond in de revolutionaire tijden en het kunstenaarsprotest van de jaren 60 van de vorige eeuw. De ludieke protestbeweging een decennium later is voedingsbodem voor Ruigoord. Provo, Kabouter en Oranje Vrijstaat, het milieuprotest van de Insekten Sekte. “Dit waren bewegingen die zich hebben ontdaan van achterhaalde normen en opvattingen en die daarmee grote invloed kregen op de ontwikkeling van de samenleving.” Ruigoord werkt aan een betere toekomst door de kracht van kunst en kennis die de mens bevrijdt uit de klemgreep van afkomst en omgeving, lees ik in het jubileumboek. “In een wereld waar je je kunt ontwikkelen in richtingen waarvan je niet wist dat ze in je zaten.” Ruigoorders zijn realistische idealisten.

In “Ruigoord 50 jaar” leer ik de culturele vrijhaven kennen, voor zover ik nog niet bekend was met deze hedendaagse kunstenaarskolonie. In het verzoek van het lid van de Stichting Honderd jaar Ruigoord kunstenaar Rob van Tour, waarvan ik zijn werk had besproken in een expositie, om mij aan te sluiten bij het Comitë van aanbeveling stemde ik ruimhartig in. Ruigoord sprak mij tot de verbeelding nog voor ik wist van de hoed en de rand.

In dit jubeljaar zet Ruigoord veel activiteiten op de agenda om publiek te trekken en het dorp nog steviger op de kaart te zetten om vrolijk toe te werken naar de 100. In het boek wordt daarop vooruit gelopen, het is een gids om het pad te vinden naar de plek, een handleiding om de plaats te onderzoeken en te begrijpen. Ruigoord, wat je met de klompen kunt aanvoelen, waar je toch met de pet niet bij kunt. ‘

Het blijft een bijzondere enclave in het landschap, een tussengebied, een grensgeval. Met recht schrijft de Amsterdamse Kunstraad: “Het unieke van Ruigoord is dat deze gemeenschap zich organisch heeft ontwikkeld, dat wil zeggen zonder vast plan en zonder ingrijpen van buitenaf. Dit weerspiegelt zich zowel in het landschap en de huizen als in het artistieke aanbod. Het is van vitaal belang voor het karakter van dit ‘cultuureiland’ dat deze organische ontwikkeling zich kan voortzetten.” Waarop een Ruigoordse kunstenaar opmerkt: “Het zou me niet verbazen als op een dag, hier, de dieren zouden gaan praten… zomaar.” Dat schetst het karakter van het onwerkelijke dorp, een surrealistische plek zwevend boven de Nederlandse realiteit maar met beide benen stevig op de grond.

Ruigoord 50 jaar. Culturele vrijhaven. Uitgave in eigen beheer Stichting Ruigoord, 2021.