#arqueoloxía

[carloskaplan]

lamassu (s. VIII a.C.) desenterrado na cidade neoasiria de Dur Sharrukin (Khorsabad, Irak)

[bossymarmalade]

In the Ría de Vigo estuary in northwestern Spain, the archaeologist cooperative Árbore Arqueoloxía unearthed a six-inch stone penis they think was used to sharpen weapons.

[x]

[news-wtf]

This rare piece of ancient craftsmanship was accidentally discovered by archaeologists investigating a site listed for construction in Rollsbo, Sweden and archaeologist Gisela Ängeby, speaking to the Göteborgs-Posten, said the carved penis was initially thought to be a paving stone. It was only after the rocks were excavated the researchers saw something that “deviated from everything else” - a 2 foot (52 centimeter) long stone shaped like a penis.

The artifact was found amidst the debris near Torre de Meira, a 14th-15th century tower that fell victim to peasant uprisings against the nobility, resulting in its destruction in 1476 during the Irmandiño War in Spain. This conflict emerged as a result of the peasants and citizens rebelling against the oppressive feudal system, leading to the destruction of approximately 130 castles, towers, and fortresses, reports Art News.

According to Peña from the Árbore Arqueoloxía team, sharpening stones are commonly discovered at medieval sites, and can have different forms. The archaeologists determined the function of the stone penis by observing a distinct pattern of wear on one side of the phallic whetstone.

the best part about studying the ancient world is that, every once in a while, a new discovery will bring with it an amazing article title like this

[germtrips]

Best Hotels in Vilalba, Lugo, Galicia, Spain

Vilalba, a charming town nestled amidst rolling hills in Galicia, Spain, beckons travelers with its rich history, medieval architecture, and vibrant cultural scene. Vilalba boasts a UNESCO-protected monument, a lively market scene, and a delectable culinary scene focused on fresh, local produce and regional specialties. Immerse yourself in the fascinating Museo de Prehistoria e Arqueoloxía de…

[timriva-blog]

Homes da néboa

Detalle do xacemento de San Cibrao de Las Escrito por BIEITO ROMERO Sempre sentín paixón pola arqueoloxía e nomeadamente pola propia dada a súa proximidade e familiaridade. Dende ben novo levo visitado centos de lugares onde están situados castros, mámoas, dolmens, pedrafitas, círculos líticos, crómlechs, etcétera. Foi dende a curiosidade e o interese o que me levou a ter unha biblioteca…

[victorlamela]

O Castro de Elviña permitirá que as e os universitarios se enfronten a un proxecto de excavación real

O concelleiro de Cultura, Jesús Celemín, presentou as prácticas do Máster de Arqueoloxía no Castro de Elviña, unha novidade dentro do plan educativo da Universidade, en que un grupo de dez estudantes se enfrontan ao longo deste verán a un proxecto de excavación como o do xacemento coruñés con todas as problemáticas específicas.

Neste aspecto, o edil sinalou a importancia de pór en valor este…

[que-noticias]

Descubren en Casaio (Ourense) el mayor conjunto de pintura esquemática prehistórica de Galicia

Descubren en Casaio (Ourense) el mayor conjunto de pintura esquemática prehistórica de Galicia

EUROPA PRESS

El equipo de Sputnik Labrego y Estela Arqueoloxía e Patrimonio SL, junto con la Comunidad de Montes de Casaio, ha descubierto en Casaio, parroquia del municipio de Carballeda de Valdeorras (Ourense), el mayor conjunto de pintura esquemática prehistórica de Galicia.

Así lo han informado responsables del proyecto a través de un comunicado emitido este viernes, en el que han concretado…

[praza-catalunya]

Faraóns, deuses, tumbas

O cinema, a literatura, as artes plásticas alimentaron e alimentan a visión mítica da figura do faraón, o monarca omnímodo e divino do antigo Exipto. Agora é doado aproximarse a unha imaxe deste mandatario máis realista na mostra que Caixaforum brinda con pezas chegadas dos inmensos fondos do British Museum. O reto é comprobar se o acugulo de obras agora exposto permite a desmitificación, ou se polo contrario van seguir tendo vixencia as verbas de Josefina ao despedir a Napoleón cando ía á campaña de Exipto: Se vas a Tebas, non te esquezas de traerme un obelisco.

Lito Caramés

Deuses, tumbas e faraóns

El fixo reverdecer Exipto máis ca o gran Nilo.

El é a mesma vida que alenta nos condutos nasais;

os tesouros que dá, son alimentos para os seguidores;

O rei é a vida do país, a súa boca é abundancia.

(Fragmento de oración ao faraón Amenenheb -circa 1800 a.n.e.-, recollida en C.W. Ceram, Deuses, tumbas e sabios, 1949).

A historia do Antigo Exipto dura varios milleiros de anos. En tan dilatado espazo de tempo tivo que haber evolucións tanto na economía como no pensamento, na tecnoloxía como nas estruturas de poder. A figura do todo poderoso xefe político, militar e relixioso que rexía o Alto e Baixo Nilo, e as dúas ribeiras do feraz río tamén sufriu variacións. Non é o mesmo un faraón do Antigo Imperio ca un faraón tolemaico, de orixe grego. A vida do faraón era unha vida moi regularizada, sempre ás ordes do cerimonial estipulado. Se tivese que facer todo aquilo ao que estaba obrigado polo cargo non viviría. Cada mañá debía saudar as estatuas dos deuses dos templos de Exipto, tal e como rezan os escritos, pola boa saúde da maat. Os deuses en Exipto contábanse por centos, o mesmo que hai que dicir dos templos. Sorte que ese traballo facíano acotío certos sacerdotes e músicos/as e danzantes. O seu poder omnímodo, loxicamente, viña mediatizado polas obrigas de todo índole.

Exipto é un don do Nilo, escribiu o historiador grego Herodoto no século V a. n. e. Certamente. Daquela as medradas e inundacións que provocaba o río, aportando limos e nutrientes, permitían boas colleitas ao longo das súas ribeiras, axudadas polas obras de enxeñería que ao longo dos séculos se fixeron. O río, dependente das chuvias que se producían no centro de África, inundábase cunha sorprendente regularidade. Se algún ano esas inundacións non chegaban, a fame e a miseria estaban servidas para as poboacións nilóticas. Os exipcios adoraban e temían o río. De igual xeito que non tiñan claro que o sol que morría cada noite polo occidente, se espertase cada mañá polo oriente. Por iso cumpría celebrar e saudar cada mañá –con grandes cerimonias-- ao disco solar de Ra (Ou Amon, ou Amon-Ra), o deus solar que dá luz e calor ás colleitas e ás persoas. Que todo estivese no seu sitio, que cada cousa funcionase dentro da organización social tan clasista do Antigo Exipto, dependía do que eles mesmos denominaban co concepto: maat. Maat é moitas cousas; pero mormente fai referencia á xustiza, á verdade e mais ao orde, tanto cósmico como político e social. Case nada. De que a maatsiga establecida na vida cotiá exipcia encargábase o Faraón, como representante dos deuses na terra, e a si propio deus.

A figura do rei exipcio –fose o que fose ao longo dos tempos-- mudou bastante. Faraón era unha atribución hereditaria, pero as traizóns e asasinatos estiveron ao orde do día, durante períodos longos gobernaron Exipto faraóns estranxeiros (en moitos casos borrados das listas de faraóns polos propios faraóns. Os deuses tiñan moitos templos, os mellores construídos en pedra. Entre todos eles sobresae polas dimensións e importancia que acadou ao longo dos tempos (despois de longos procesos de ampliacións que concedían os faraóns) o templo dedicado a Ra de Karnac, ao pé do que era unha das antigas capitais exipcias: Tebas, e que hoxe recibe o nome de Luxor. Algunhas fontes arqueolóxicas afirman que é o recinto sagrado máis extenso que se chegou a construír na Terra. Da importancia deste centro de poder clerical (chegou a atentar contra a vida de faraóns), e das vellas alianzas monarquía-relixión, fala, por exemplo, o Gran Papiro Harris, cando informa dos regalos que o faraón Ramsés III lle outorgou ao templo de Karnac: 421.362 cabezas de gando, 309.950 sacos de gran, 56 cidades en Exipto e 9 cidades estranxeiras, entre outras dádivas.

Se os deuses tiñan templos sen número, o rei tiña pazos, moitos pazos. A maioría deles confeccionados con adobes, polo que na actualidade se conservan poucos e en mal estado. A eles acudía o faraón nas súas viaxes polo Alto e Baixo Nilo, para asistir a cerimonias ou actos militares. A verba exipcia per-aaera a que definía aos pazos dos faraóns. Literalmente vén dicindo “casa grande”. E o curioso é que a palabra faraón provén de per-aa --pazo--, dos lugares suntuosos que habitaba. Sábese agora que a denominación “faraón” foi serodia, que non se comezou a usar (destinada a designar ao rei) ata o Novo imperio.

Faraó. Rei d’Egipte, Caixaforum. Os mandados do British Museum

Celebrarase unha festa polo faraón Ptolomeo, o eterno, o amado de Ptah, o Deus Epífanes Eucaristos, anualmente en todos os templos da terra desde o primeiro de Tot durante cinco días nos que se deben lucir grilandas, facer sacrificios e os outros honores habituais; e os sacerdotes deberán ser chamados sacerdotes do Deus Epífanes Eucaristos ademais dos nomes dos outros deuses a quen serven, (Fragmento do texto da Pedra de Rosetta)

Estes meses é doado visitar en Caixaforum Barcelona a mostra Faraó. Rei d’Egipte, escolma de 164 pezas chegadas do British Museum grazas a un convenio formado entre esta institución museística e mais a Fundació La-Caixa. Nas salas da Casa Ramona hai agora estatuas de faraóns e mais de deuses exipcios, relevos e capiteis chegados de templos das ribeiras orientais do Nilo, papiros, alfaias, obxectos rituais, baldosas de pazos. A exposición está comisariada por Marie Vandenbeusch, responsable do Departamento do Antigo Exipto e Sudán do British Museum, como comisaria xefe, e por Neal Spencer, conservador do mesmo departamento e da mesma institución museística.

The British Museum é unha institución museística das más antigas de Europa. Creouse en 1753 para albergar os máis de 80.000 obxectos que procedían da colección privada de sir Hans Sloane, médico e naturalista. O carácter heteroxéneo desta primeira doazón parece definir o futuro contido do British Museum, pois na actualidade alberga obxectos de arqueoloxía, arte, etnografía ou historia (e iso porque a sección de ciencias naturais xa se independizou para conformar o Natural History Museum, outra extraordinaria institución). The British Museum custodia na actualidade máis de 8.000.000 de obxectos. Posúe a colección de arte exipcio máis importante do mundo, despois do Museo Exipcio do Cairo, que conta cunhas 136.000 pezas. Entre as pezas de especial importancia que agora están no British cómpre citar a famosa Pedra de Rosetta, atopada polos científicos franceses que acompañaban a Napoleón na vila de Rosetta, próxima a Alexandría, e coa que se conseguiu descifrar a escritura xeroglífica exipcia. Esta institución tivo que traballar moito para rematar coas falsificacións que entraron nos seus almacéns. Un exemplo, dos centos de momias exipcias que lle venderon a sir Hans Sloane, todas eran falsas. The British Museum é unha institución pública que está aberta aos visitantes todos os días e con acceso de balde. Exemplo a seguir.

Esta é a terceira colaboración conxunta das dúas entidades (British Museum e Fundació La Caixa) dun total de catro que teñen comprometidas (préstamos do museo londiniense á entidade bancaria catalá). O custo das catro exposicións que chegarán ao público de agora a 2020 son dous millóns de euros. Medio millón de euros por exposición; case nada. As exposicións pactadas son Els Pilars d’Europa. L’Edat Mitjana al British Museum, unha amalgama de obxectos sen demasiado sentido, cunha interpretación da Idade Media europea trasnoitada, etnocéntrica, xa exhibida no ano 2017; a de Agon! A Competición na Antiga Grecia, unha boa panorámica da competitividade na Grecia Clásica, e onde se valoraba tanto a competición dos homes como das mulleres (cousa inusual); agora chega Faraó. Rei d’Egipte, e queda por executar unha sobre O Luxo na Antigüidade, título que non augura nada bo. Non se debe preocupar o público barcelonés, e visitantes, pola próxima finalización da colaboración devandita. Na presentación de Faraó. Rei d’Egipte xa se informou que as dúas entidades están a ultimar a firma dun novo convenio; o culebróndos almacéns e rochos do British Museum continuará. En xuño ambas entidades xa firmaron un novo convenio que incluirá cinco novos proxectos de colaboración, que chegará ata 2024. Entre as novas remesas de fondos do British que se poderán ver por estas latitudes hai reincidencias: momias exipcias (Exipto vende moito), hai exotismos: Oceanía, arte das illas (como non!), haberá deusas, o que será toda unha novidade, ou arte norteamericano.

Referindo, outra volta, á mostra actual, Faraó. Rei d’Egipte, poida que as persoas que a visiten rematen coa perspectiva de que acaban de asistir a un paseo pola vida do Exipto antigo, máis ca pola figura faraónica como eixo central dunha exposición. En realidade trátase dunha miscelánea de cousas que van desde tamaños mínimos a pezas megalíticas, como un capitel da deusa Hathor; de pedras graníticas a ouro e prata. Traballar cunha institución tan mastodóntica como o British Museum ten as súas peaxes. O British pacta unha exhibición de obxectos dun período ou dun aspecto específico, e logo resolve “que” pezas interesa pór en circulación. Neste caso, Faraó. Rei d’Egipte,  o que acontece ao transitar polas salas de Caixaforum Barcelona (e que dentro duns meses será o de Madrid, ou Sevilla, ... ) é que non se sabe ben se se está a seguir un fío condutor sobre a figura monárquica e teocrática do faraón, ou se se contempla unha panorámica sobre a vida no val do Nilo hai uns cantos milleiros de anos.

Eternidade, u-la revolución osiriaca? Mulleres faraonas?

Entón, cando fomos arrestados, Khaemipet, o escriba do distrito, arrimouse a min e dinlle 4 kite de ouro, que me corresponderan no reparto. Pero escoitouno Setejmes, o escriba dos arquivos reais, e ameazounos con estas verbas: Vou informar de todo isto ao sumo sacerdote de Amon. Así que trouxemos 3 kite de oure e démosllos a Setejmes, o escriba dos arquivos reais (Fragmento do papiro nº 10054, British Museum).

Os faraóns pasaban a ser definitivamente deuses á súa morte; reencarnábanse en Osiris, o deus da morte, o deus da agricultura; o deus que foi asasinado e logo resucitou grazas ao amor da súa muller, Isis. Para o seu descanso os reis construían monumentos funerarios tan impresionantes como as mastabas e as pirámides, metáforas da escada que sube ao ceo e permite ao faraón ir a carón de Ra, o deus sol. Na concepción dos monumentos funerarios e mais das cerimonias de momificación e similares que se realizaban arredor dos corpos dos faraóns, houbo tamén un importante cambio ao longo dos séculos. No primeiro Período Intermedio, despois do Imperio Antigo, houbo un cambio substancial respecto dos privilexios dos monarcas. Neste período histórico produciuse arevolución osiríaca, que vén representando o cambio de mentalidade polo que non é suficiente con conservar en perfecto estado o corpo do faraón para a outra vida, e con iso xa se salvan todos os seus súbditos. Non. Agora debe ser momificada toda persoa, acompañada de textos que lle axuden a pasar ao outro mundo con éxito. Un dos textos máis coñecido, e máis atopado nos enterramentos é o Libro dos Mortos, un guía de bondades como xeito de convencer ao tribunal do Ka de que a alma a xulgar fora boa nesta vida. Persoas e animais sagrados; a nómina de ibis, gatos, cans, crocodilos e máis animais momificados é incontable.

Na práctica a revolución osiríaca provocou, tamén, que os monumentos funerarios dos faraóns fosen menos pretensiosos e ostentosos. Quizais a iso tamén axudaron os roubos de tumbas que desde ben antigo xa se producían en Exipto. Ao comezo deste apartado cítase un anaco dun texto que fala dos ladróns de tumbas (incontables), pero tamén da corrupción xeneralizada que, xa daquela, ilustraba toda a administración faraónica. A partir do imperio Medio os enterramentos de faraóns e principais autoridades fanse de xeito discreto, no que se deu en chaman hipoxeos, tumbas baixo terra, disimuladas, como as que había intactas (hoxe violadas reiteradamente) no Val das Raíñas e no Val dos Reis, na ribeira occidental do Nilo, fronte a Tebas. O Nilo, que viaxa de Sur a Norte, dividía a vida dos exipcios: na ribeira oriental --a vida-- establecíanse os templos, os pazos, as grandes cidades; ao oeste, a morte, as necrópoles.

Un dos acertos da mostra Faraó. Rei d’Egipte é facer mención, aínda que non sexa excesivamente, ao feito de que tamén houbo mulleres que exerceron todas as funcións do cargo de faraón. Que houbo faraonas. Un dos casos máis claros, por máis coñecido, é o de Hatshepsut. Sábese que non foi a primeira muller en gobernar Exipto, pero tamén se coñece que esta muller reivindicou a súa condición de “faraón”, e non simplemente de persoa quer provisionalmente ocupa o cargo. Hatshepsut era filla de Tutmosis I, e a muller principal de Tutmosis II, do que enviuvou axiña. Mentres o seu fillastro Tutmosis III foi neno, Hatshepsut asumiu a rexencia, e pouco a pouco foi ocupando todos cos rangos que lle correspondían como “faraón” da dinastía XVIII (circa 1500 a. n. e.). Deste xeito, as súas estatuas mostran fasquías masculinas e a barba postiza que levaban todos os faraóns. Cando deixou de ser faraona, o nome de Hatshepsut foi borrado e esquecido. Curiosa coincidencia co destino das mulleres noutros tempos, noutras latitudes. Outras mulleres da corte real ocuparon cargos de responsabilidade importantes, sen chegar ao título de faraón. A raíña Tiye, muller de Amenhotep III, mantivo correspondencia diplomática con monarcas estranxeiros.

Lito Caramés

EXPOSICIÓN:Faraó. Rei d’Egipte

Caixaforum Barcelona

ata o 16 de setembro de 2018

[dietariovienes]

HUGO VON HOFMANNSTHAL, DESPEDIDA DA LINGUAXE?

"Ao igual do que as ruínas de Troia cos estratos das nove cidades ou unha formación calcárea, calquera fragmento de realidade necesita dun arqueólogo que o descifre, e pode que a literatura non sexa máis ca esta arqueoloxía da vida.”

(Claudio Magris)

  A pesar da súa brevedade, un dos textos que mellor presentan e acompañan a crise da Modernidade en lingua alemá - que é na verdade unha crise da Linguaxe e tamén unha crise dunha Weltanschauung desde unha época que esfarelaba irremediabelmente -, é a Carta de Lord Chandos, no seu título orixinal Ein Brief (Brief des Lord Chandos an Francis Bacon), 1902.

Nese escrito, o seu autor, Hugo von Hofmannsthal (Viena, 1874 – Rodaun bei Wien, 1929) crea o personaxe de Lord Chandos como unha sorte de alter ego, un personaxe que dirixe unha carta ao filósofo Francis Bacon na que naufraga entre o absurdo ou a imposibilidade da Linguaxe e o silencio crecente perante a incomprensibilidade do mundo. Porque tamén Hugo von Hofmannsthal, que acreditara no isomorfismo do mundo e a linguaxe, na súa relación íntima - tal e como postulara Wittgenstein - entra nunha deriva, nunha descrenza dramática sobre o sentido e a veracidade da Linguaxe, achegándose ao mesmo tempo a uns abismos que son os da propia desintegración como individuo.

Tal vez ese sexa un dos dilemas capitais da Contemporaneidade: é posíbel ficar nos límites da linguaxe para entender así os do propio mundo, seguindo o coñecido aforismo wittgensteinián? Ou é realmente a linguaxe unha pura invención humana que non pode dar conta da complexidade e contradiccións do mundo, como, por exemplo, Nietzsche puxera en evidencia…?

  Todo ese fondo conflito ideolóxico e estético está no centro da obra de Hofmannsthal, un Hofmannsthal que durante unha década (de 1891 a 1901) escribira unha exquisita e perfecta poesía simbolista, dunha delicadeza extrema, central para o Modernismo en lingua alemá e definida por Hermann Broch como de „panestetismo“.

A Carta é tamén, dalgún modo, unha despedida de Hofmannsthal da súa poesía, a constatación dunha canella sen saída na súa propia creación… Pode que o vienés sexa lembrado máis ben polos seus dramas, polos seus libretti para ópera ou polos seus ensaios, pero  deixounos poemas dunha perfección exemplar na súa linguaxe, cunha capacidade para a evocación (cualidade esencial da poesía segundo Baudelaire) e unha sinestesia e ritmo verdadeiramente extraordinarios.

Porque, aínda que a Linguaxe afunda, aínda que o mundo se convirta nun labirinto sen sentido onde perderse de xeito fatal sexa sinxelo demais, é posible tamén, sen embargo, que unha outra linguaxe, a da sensibilidade extrema perante as manifestacións cotiáns do real (como a que confesa o propio Lord Chandos estar a desenvolver…), sexa un xeito de non perder o centro de vez, para se confrontar, pois, con outra ollada perante a faciana máis lúgubre do mundo. 

   Así, a continuación, queremos achegar, en tradución propia ao idioma galego, un dos exemplos máis significativos e fondos do discurso poético de Hofmannsthal; estamos a falar da súa magnífica ‘Ballade des äußeren Lebens’ (‘Balada da vida exterior’) onde se condensa unha lacónica e fermosísima reflexión sobre os ciclos perpetuos que marcan a vida e a morte, a contemplación do devir do mundo e o xeito en que o tempo se encarna en palabras para tentar reter ese mundo e, dalgún xeito (e aínda que sexa moi efemeramente) ancorarnos nel e non perdernos en nós mesmos.

 Ballade des äußeren Lebens

Und Kinder wachsen auf mit tiefen Augen, Die von nichts wissen, wachsen auf und sterben, Und alle Menschen gehen ihre Wege.

Und süße Früchte werden aus den herben Und fallen nachts wie tote Vögel nieder Und liegen wenig Tage und verderben.

Und immer weht der Wind, und immer wieder Vernehmen wir und reden viele Worte Und spüren Lust und Müdigkeit der Glieder.

Und Straßen laufen durch das Gras, und Orte Sind da und dort, voll Fackeln, Bäumen, Teichen, Und drohende und totenhaft verdorrte…

Wozu sind diese aufgebaut? und gleichen Einander nie? und sind unzählig viele? Was wechselt Lachen, Weinen und Erbleichen?

Was frommt das alles uns und diese Spiele, Die wir doch groß und ewig einsam sind Und wandernd nimmer suchen irgend Ziele?

Was frommts, dergleichen viel gesehen haben? Und dennoch sagt der viel, der ”Abend” sagt, Ein Wort, daraus Tiefsinn und Trauer rinnt

Wie schwerer Honig aus den hohlen Waben.

 Balada da vida exterior

E con profundos ollos medran nenos, Que nada saben, medran e morren, E todos os homes proseguen seu camiño.

E os froitos agres viran doces, E caen ás noites como paxaros mortos E xacen uns poucos días e apodrecen.

E sempre sopra o vento, unha e outra vez Escoitamos e dicimos moitas palabras E sentimos pracer e cansanzo no corpo.

E os vieiros cruzan a herba e hai lugares, aquí e aló, cheos de fachos, árbores, estanques, ameazantes e mortalmente murchos…

Para que foron creados? E nunca se asemellan entre eles? E moitos son inumerables? Que muda rir, chorar, palidecer?

De que nos serve todo isto a nós e estes xogos, nos que estamos enorme e eternamente sos, E ao camiñar non procuramos xa obxectivo algún?

De que serve ter visto decote semellantes cousas? E, no entanto, moito di quen di “anoitecer”, Unha palabra da que escoa melancolía e dor

Como espeso mel dos panais baleiros.

 (Trad. Carlos Penela)

[carloskaplan]

Casa do Diadúmenos en Delos (1894)

[oninha]

A doctoral thesis breaks with the traditional conception of the hierarchical structure of the hillforts.

[pulpeiro]

Escavacións no castro da Lanzada en Noalla (1950)

[nexusenorion]

magago | Notas arqueolóxicas

Maanuel Gago fala hoxe de castelos baixo a frouma e de recintos defensivos medievais recentemente descobertos na comarca de Compostela. Se eu fose arqueóloga...

[praza-catalunya]

A competición das mulleres e dos homes na Grecia clásica

Coincidindo co 25 aniversario dos Xogos Olímpicos que se celebraron nesta vila, estes meses o olimpismo volve a Barcelona. E tamén volve en forma de exposición sobre a competición no mundo da Grecia Antiga. Que significado tiña para os coetáneos de Platón a competitividade? En que áreas do quefacer humano competían as mulleres?

Lito Caramés

A fascinación pola estética inventada na Grecia Antiga

A nobre sinxeleza e a serena grandeza das estatuas gregas son o auténtico carácter distintivo dos escritos da súa mellor época, dos escritos da escola de Sócrates, e son estas as propiedades que conforman a superior grandeza de Rafael, grandeza que alcanzou en virtude da imitación dos artistas gregos (J. J. Winckelmann. Reflexións sobre a imitación da arte grega na pintura e na escultura (1755).

Estes meses de finais de 2017 e comezos de 2018 o olimpismo volve a Barcelona, coincidindo co 25 aniversario dos Xogos Olímpicos que se celebraron nesta vila. Neste caso trátase da exposición Agón! A Competición na Antiga Grecia que programa a Fundació LaCaixa no seu espazo Caixaforum Barcelona de Montjuïc. A mostra pretende ofrecer unha ampla galería dos aspectos do quefacer humano de hai mais de dous milenios e medio nos que a competitividade florecía arreo. E non só no deporte.

Ante as obras presentadas en Caixaforum volve sentirse a fascinación de Europa pola arte grega (e romana por extensión) desde a Idade Media, e máis especialmente desde os comezos do Renacemento. Non se pode entender a arte románica (mormente a súa arquitectura) sen saber que os artesáns dos séculos IX, X ou XI vían e admiraban os restos que quedaban da Roma Clásica por toda Europa, e arredores. Teatros, anfiteatros, templos, …exercían un forte atractivo nos arquitectos da etapa románica. Esta tese quedou ben demostrada coa exposición El Romànic i la Mediterrània que o Museu Nacional d’Art de Catalunya (MNAC) organizou e presentou no ano 2008. A admiración continúa no século XVIII como se demostra polo feito de que un amante da arte grega, Johann Winckelmann --verdadeiro creador da historia da arte e da arqueoloxía-- fose quen de apaixonar a toda Europa cuns poucos artigos defendendo que a beleza da escultura do século V a.n.e. (Polícleto, Fidias) era a perfección estética. Unha curta e vibrante biografía de Winckelmann é doado atopala no fermoso libro Peregrinos de la Belleza, de María Belmonte.

Pois ben, agora a Montjuïc chegan procedentes do British Museum --a quinta esencia da acumulación artística por obra e graza do imperialismo europeo-- varias esculturas de mármore de gañadores olímpicos que se coñecen con nomes tan clásicos como discóbolo ou diadumenos. Cómpre lembrar que case todas as esculturas de orixe grego clásico que chegan ata actualidade son copias serodias elaboradas por artistas romanos que os patricios enviaban a Grecia para logo ter esas copias nas súas mansións urbanas e nas súas villae rurais. As esculturas gregas definitivas confeccionábanse en bronce, mentres que as que hoxe campan en museos son as copias romanas en mármore. Algunhas, en escavacións modernas atopáronse en bronce, como por exemplo o Auriga de Delfos, fermosa columna chea de tensión e beleza, ou os Guerreiros de Riace, esculturas atopadas no mar no sur de Italia. Iso quere dicir que, cando Miquelangelo Buonarrotti esculpe o seu David –deudor dereito de Policleto-- fíxoo en mármore convencido que en Grecia os escultores só traballaban o mármore.

Diadumenos, Discóbolo, ... Sete cabezas para os campións?

Los artistas griegos representan con inusitada frecuencia los vigorosos cuerpos de los atletas, y también cuando representan desnudos a sus héroes y a sus dioses, atribuyen a éstos el aspecto de atletas en la plenitud de su juventud y su belleza. Así, con el aspecto de un joven lanzador de jabalina aparece (según la interpretación de muchos arqueólogos) el héroe Aquiles en la escultura con la cual, hacia 440 a.C., Policleto de Argos dio forma a sus postulados sobre las proporciones de la figura humana perfecta (que son los postulados del clasicismo griego), las cuales había expuesto teóricamente en su célebre tratado (F. García Romero. El cuerpo del Atleta en la Antigua Grecia, 2004).

No século V a.n.e., en Grecia estableceuse un canon de beleza para o corpo humano –ese que logo Winckelmann elevou aos altares europeos-- que será copiado e recopiado ao longo das centurias. Contan que foi o escultor Policleto o que estableceu que a longura dun corpo humano perfecto tiña que ser a equivalente á altura de sete cabezas dese mesmo corpo. Pois agora en Caixaforum Barcelona hai exemplos dese Canon de Sete Cabezas, de Policleto. A lo menos hai unha copia non moi boa dun Discóbolo (non do escultor Mirón), e outra mellor do Diadumenos de Policleto. Estas esculturas –aquí copias serodias romanas en mármore-- erixíanse aos gañadores das probas olímpicas. En concreto a magnífica do Diadumeno representa o momento no que o atleta vén de ganar a proba e camiña mentres se cingue a diadema que lle era entregada no mesmo intre e que o asignaba vencedor da proba. Neste caso, como en case todos, descoñécese a identidade do atleta así como a proba que vén de ganar.

Como ben se pode apreciar na escultura de Diadumenos, estas esculturas orixinarias dese florido século V a.n.e. non teñen nada que ver coas obras exipcias máis coñecidas, onde o frontalismo e a rixidez imbuía ás figuras de autoridade e superioridade. Outro tanto repetíase nas estatuas e relevos da Mesopotamia, como na actualidade se pode comprobar tamén en Montjuïc, na exposición Sumer i el paradigma Modern, programada pola Fundació Miró, e mesmo era condición principal das fermosas estatuas da época Arcaica grega, onde Kouros (mozo) e Koré (moza) lucían os seus corpos aínda con feituras antinaturais.

En troques estas esculturas clásicas gregas –deseñadas coa medida das sete cabezas-- xa disfrutan da serena naturalidade do clasicismo, e mesmo é ben patente o uso por parte dos seus autores do contrapposto, técnica consistente en facer que a figura humana de pé descanse todo o peso do corpo sobre unha das dúas pernas, liberando a outra. E así automaticamente os corpos perden a rixidez, no van faise unha curva para compensar o equilibrio da figura e desaparecen totalmente a frontalidade e a rixidez. Un século despois (IV a.n.e.) o canon pasa a ser de oito cabezas, co que as figuras gañan en esvelteza e elegancia. Un bo exemplo é o grupo Hermes e Dionisio, do escultor Praxiteles.

En que disciplinas deportivas competían as mulleres hai 2.500 anos?

En Argos cada catro anos as mulleres convocan unha competición, os Xogos Hereos. A competición consiste nunha carreira para mozas, non todas da mesma idade, senón que corren primeiro as máis novas e despois as segundas en idade e as últimas as mozas que son máis grandes. E corren da seguinte maneira: levan o cabelo solto e unha túnica que lles chega un pouco por riba dos xeonllos e mostran o ombreiro dereito ata o peito. Tamén a elas lles está asignado para a competición o estadio olímpico, (...) Ás vencedoras concédenlle coroas de oliveira e parte da vaca sacrificada en honor á deusa Hera ( Pausanias, Periéxese de Grecia, s. II d- C.).

Tal e como o xeógrafo Pausanias explica as mulleres tamén tiñan os seus propios xogos deportivos, aínda que nunca se teña falado deles, abundando nesa negativa histórica que se tece arredor das mulleres e das súas múltiples actividades. É certo que nos xogos olímpicos así como en todos os Panhelénicos estaba terminantemente prohibido participar ás mulleres, baixo pena de morte. Non se lles permitía participar, nin asistir aos xogos. Cóntase que unha muller chamada Ferenice (396 a.n.e.) –filla, irmá e nai de campións olímpicos-- foi a única que asistiu ás competicións de Olimpia, disfrazada de home. Pero, como o seu fillo ganou a proba, baixou á area para abrazalo e descubriuse a súa identidade. Por ser da familia que era acabaron indultándoa. Tamén se fala que unha das razóns polas que os homes competían espidos de todo era precisamente para evitar a participación de calquera muller. Como anécdota tamén sorprende que nas 96 e 97 olimpiada (396 e 392 a.n.e.) tivesen que proclamar vencedora dunha proba a unha muller espartana, Kyniska. A razón foi que nas carreiras de cuadrigas declarábase vencedor ao propietario dos cabalos, non ao auriga. E neses anos os cabalos vencedores eran propiedade de Kyniska.

Segundo Pausanias as mulleres, en troques, participaban vestidas cunha túnica curta. As mulleres deberon participar en máis competicións deportivas das que hogano non se ten constancia escrita. En Sicilia atopáronse os mosaicos romanos mellor conservados, na Villa de Casale, preto da localidade de Piazza Armerina. Entre a riqueza e diversidade dos mosaicos hai algúns –mormente un coñecido co nome de Mosaico donne in Bikini-- que reproduce deportes practicados por mulleres, e que van vestidas co que hoxe se coñece como bikini. Neste orixinal mosaico as mulleres practican xogos de pelota, halterofilia, carreiras e outras escenas.

Como pode ser que ata agora nunca se mencionasen as competicións deportivas da Antigüidade realizadas por mulleres? Cal pode ser a explicación?

A muller que si se cita con nome e en actividades deportivas concretas, na tradición mitolóxica grega, é Atalanta. Segundo narran os mitos, Atalanta era filla de reis, pero o seu pai quería un fillo, por iso, ao nacer abandonouna no bosque e foi criada por unha osa. A resultas desa infancia, Atalanta converteuse nunha formidable cazadora que decidiu permanecer virxe e dedicar a súa vida á deusa dos bosques, Artemisa, a quen trataba de imitar. Participou en varias accións heroicas ao longo da súa vida, destacando que foi a única muller que formou parte da expedición de Jason e os Argonautas. Así mesmo, nuns xogos fúnebres Atalanta derrotou a Peleo, rei, o pai de Aquiles o principal heroe da guerra de Troia por parte grega. Aquiles era fillo de Tetis, a deusa do mar (por iso cando o heroe homérico estaba triste –morte do seu amigo Patroclo, por exemplo-- ía chorar á beira do mar, para que súa nai o consolase) e de Peleo. E foi o directo causante dos acontecementos que o grande Homero canta no seu poema épico da Iliada. É máis, o bardo xa os canta no primeiro verso:

Μῆνιν ἄειδε, θεά, Πηληιάδεω Ἀχιλῆος

οὐλομένην,ἢ μυρί’ Ἀχαιοῖς ἄλγε’ ἔθηκεν,

πολλὰς δ’ ἰφθίμους ψυχὰς Ἄιδι προίαψεν

ἡρώων, αὐτοὺς δὲ ἑλώρια τεῦχε κύvεσσιν

οἰωνοῖσί τε δαῖτα, Διὸς δ’ ἐτελείετο βουλή.

Agon! A Competición na Antiga Grecia. Caixaforum Barcelona

A exposición Agon! A Competición na Antiga Grecia, que agora se pode ver en Caixaforum Barcelona, está formada por 172 pezas, que se distribúen entre estatuas, relevos, cerámicas, terracotas, alfaias, moedas, máscaras, instrumentos musicais, etc.. Estas pezas, de moi variado tamaño e materiais, proveñen da colección do British Museum, e que pretenden ofrecer unha ampla panorámica do que significaba na Grecia Antiga a rivalidade honesta, que iso é realmente o significado da verba agon.

The British Museum é unha institución museística das más antigas de Europa. Creouse en 1753 para albergar os máis de 80.000 obxectos que procedían da colección privada de sir Hans Sloane, médico e naturalista. O carácter heteroxéneo desta primeira doazón parece definir o futuro contido do British Museum, pois na actualidade alberga obxectos de arqueoloxía, arte, etnografía ou historia (e iso porque a sección de ciencias naturais xa se independizou para conformar o Natural History Museum, outra extraordinaria institución). The British Museum custodia na actualidade máis de 8.000.000 de obxectos. Posúe a colección de arte exipcio máis importante do mundo, despois do Museo Exipcio de El Cairo, que conta cunhas 136.000 pezas. Entre as pezas de especial importancia que agora están no British cómpre citar a famosa Pedra de Rosetta, atopada polos científicos franceses que acompañaban a Napoleón na vila de Rosetta, próxima a Alexandría, e coa que se conseguiu descifrar a escritura xeroglífica exipcia). The British Museum é unha institución pública que está aberta aos visitantes todos os días e con acceso de balde.

Segundo contaron dirixentes do British Museum e mais da Fundació LaCaixa, esta é a primeira colaboración conxunta das dúas entidades dun total de catro que teñen comprometidas (préstamos do museo londiniense á entidade bancaria catalá). O custo das catro exposicións que chegarán ao público de agora a 2020 son 2.000.000 de euros. Medio millón de euros por exposición; case nada. As exposicións pactadas son esta sobre a competición na Antiga Grecia, outra sobre o Exipto dos Faraóns e aínda a de O Luxo na Antigüidade. E a que xa estivo en Barcelona, Els Pilars d’Europa. L’Edat Mitjana al British Museum.

Competición no teatro, na poesía, na guerra

Invoco á poderosa Niké, desexada polos mortais, que elimina o seu belicoso ímpeto e a dolorosa disputa nos combates que libran os contendentes, dando o seu fallo nas batallas, para outorgar o resultado vitorioso (...) Vén, por favor, coa face radiante, aportando sempre ás gloriosas empresas un fin nobre (Anónimo, Himnos Órficos, s. II d.C.).

A mostra Agon! A Competición na Antiga Grecia comeza, acertadamente, cunha das moitas imaxes escultóricas que se conservan da deusa Niké, a deusa Vitoria. Os gregos representárona moito, xa que estaban convencidos que en calquera enfrontamentos, bélico, deportivo ou cultural, a deusa Niké pousaríase da banda de quen ganaría a contenda. Por iso a súa representación máis tradicional é con alas, que lle permiten ir dun lado para outro, Os atenienses, hábiles no combate e tamén no pensamento, acordaron que sería bo ter sempre a Niké ao seu favor. E por iso na Acrópole, xusto na entrada, nos Propileos, levantaron un pequeno templo in antis á deusa Niké Aptera. Deste xeito a deusa sen alas estaría sempre do lado dos atenienses, non podería fuxir, e a cidade garantíase todos os trunfos.

A representación máis fermosa que se conserva desta deusa voadora é a que se pode ver no Musée du Louvre, a Vitoria de Samotracia. A escultura representa con toda a mestría dos escultores gregos o momento no que Niké se pousa –aínda coas alas despregadas-- sobre a proa dunha nave grega para anunciar a vitoria dos gregos sobre os persas. Foi atopada a mediados do século XIX precisamente na illa de Samotracia.

A exposición Agon! A Competición na Antiga Grecia continúa mostrando xoguetes de infancia, pois para os gregos os brinquedos infantís xa tiñan un compoñente de competencia que logo se traduciría en formación atlética e militar. Non faltan tampouco as referencias ás competición nas artes escénicas que se celebraban nas festividades en honra a Dionisio, o deus do viño, pero tamén o creador do teatro. Parece ser que as súas sacerdotisas, as ménades, entraban en transo posuídas polo deus e executaban verdadeiras representacións escénicas. O mesmo acontecía coas xustas poéticas, onde se competía en danzas, na destreza de tocar a cítara ou nos cantos corais.

Por último a guerra era o dramático campo onde a competición era máis forte e definitiva. A propia conformación da Antiga Grecia en cidades-estado, provocaba continuas rivalidades e conflitos entre elas. Sen esquecer as ameazas externas, como foi o caso dos persas. A formación militar comezaba para os nenos arredor dos sete anos, e os homes podían ser chamados a filas ata os cincuenta anos. Trátase sempre de cidadáns da pole. Quedaban excluídos os estranxeiros (metecos) e os escravos, que eran moi numerosos. E tamén as mulleres, agás no caso de Esparta, onde moitas veces eran elas as que defendían a pole nos casos en que os homes loitaban contra outros inimigos.

Remata a exposición dando informacións –por medio de cerámicas, traballos escultóricos e outros útiles-- sobre heroes e deuses, e tamén sobre a importancia do agon na vida cotiá e mais na morte. A morte, como segue acontecendo, era desigual para as persoas da Grecia Antiga, segundo a posición social e económica que se tivese. Os funerais de reis e persoas importantes eran motivo de grandes celebracións, onde se contemplaban competicións de todo tipo: deportivas, literarias, etc. Relacionado coa morte hai en Agon! A Competición na Antiga Grecia unha peza orixinal do século IV a.n.e. O rei Mausolo, rei de Caria, que era un sátrapa, é dicir, un gobernador do imperio persa, fixo levantar unha tumba na súa honra tan grandiosa e esplendidamente executada que pasou a formar parte das sete marabillas da antigüidade. Coñécese co nome do Mausoleo de Halicarnaso (cidade onde estaba), e esa tumba deu lugar ao substantivo mausoleo, tumba monumental.

A peza que se mostra nesta exposición temporal, e provinte do British Museum é un anaco dun dos frisos que ornaba a tumba do rei Mausolo e que representa a loita dos gregos e as amazonas. É un bloco de máis de 2 metros de longo por 90 centímetros de alto, un baixorrelevo traballado sobre mármore, que formaba parte dese friso que rodeaba todo o mausoleo e que se pensa que puido ter unha lonxitude de 140 metros. A loita está representada con toda a violencia e co dinamismo que comporta unha batalla. Fronte á escultura do século V a.n.e., serena e con pouco movemento (exemplo o Diadumenos), neste friso un século posterior sorprende o dinamismo e o explícito movemento das figuras. As cinco figuras (dous soldados gregos e tres amazonas loitan marcando diagonais, de esquerda a dereita, como indicativo de que a batalla está en pleno fragor, e acompaña a esas diagonais un traballo anatómico magnífico. Non é de estrañar que obras como esta tivesen continuidade en creacións romanas, concretamente nas columnas conmemorativas que se autoerixían os emperadores romanos. Como exemplo concreto vale a Columna de Trajano, que aínda hoxe mostra a súa altura e os centos de metros de baixorrelevo en Roma. E regresando ao presente, é indubidable que esa composición en diagonal, dinámica e expresiva, vén sendo a mesma técnica que actualmente se aplica na linguaxe dos cómics, e no cinema.

As múltiples creacións que se produciron na Antiga Grecia –sexa no eido que sexa- seguen a ter vixencia na actualidade. Que se fixo do espírito competitivo honesto? En que se comproba hoxe o agon? Os xogos olímpicos modernos gardan as esencias do agon? A que divindades se encomendan hogano os atletas olímpicos? A Santa Adidas?, a Santa Nike?, a Santa New Balance? Neste mundo dominado polos casos de doping, onde queda o agon?

Lito Caramés

EXPOSICIÓN:  Agon! A Competición na Antiga Grecia

Caixaforum Barcelona

ata o 18 de febreiro de 2018