#Эстутум

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmborboru.su/2018/05/20/yrdyn-biri-yryspaj/

Ырдын бири Ырыспай

Эстутум

Колума калем кармап публицистика айдыңына аралашканыма 45 жылга чамалап калды, а бирок эскерүү темасынан эң оор бир да жанрды көрө албадым. Албетте, каарман элесин кадимкидей тартып көрсөткөн анча-мынча эскерүүлөр жок эмес, тилекке каршы, мен окуган эскерүүлөрдүн эчени эскерме аты эле болбосо, эскерип жаткан адам арткы планга сүрүлүп, өзүн-өзү көтөрө чаап көкүрөк каккан автордун элеси сороюп чыга келет аягында.

Эсиме жара чыкпаса, “эстутум” деген сөздүн автору ыраматылык ��шыке (Кыргыз Эл жазуучусу А.Жакыпбеков) менен Алыке (Кыргыз Республикасынын маданиятына эмгек сиңирген ишмер А.Токтомушев) болуш керек эле. “Алгы сөз” дегенди да ушул эки алп алып чыккан жарыкка. Көп жыл “Кыргызстан маданияты” гезитинде, кийин “Асаба” (Агым) гезиттеринде колдонулуп келип, азыр акырындап унутулуп бараткансыйт.

“Эстутумду” “эске тутуу” деп түшүнүп алып Алыкеден кагуу жегеним эсимде. “Капар сен кандай гана сөз болсун тар маанисине качырбай, тереңин издеп жүр” деп, “эстутум” деген эстеги көп нерселердин бүтүн-чулусу, чынжырлашкан тутуму экенин айтты эле.

Сүрөтүн көрүп, ырын уккан сайын эстеп коём Ырыспай акени. Эки ирет кенен-чонон маектешкен жайым бар. Ошондогудай жаш, ошондогудай жайдары, ошондогудай ойлуу элеси тартылат көз алдыма. Анан “ошо көз ирмемдер жүрөктө жүрө бербей кагазга түшүп калса, элге-журтка жетсе” деп тилек кылам. Канча жолу колума калем кармабадым, жазып бүтүп эле карасам ал киши тууралуу айтып келатып өз жолоюма ооп кеткенимди байкабай калам. Ошентип, бул эскерүү узак жылдар жазылбай жатты саатын күтүп…

  Табиттин тарбиячысы

Жакында бир музыка кабинетине кирип калдым. Мындай кабинет ар бир айыл мектебинде бар. Жупуну жасалгаланган. Комузчу, чоорчу, кыякчылардын сүрөтү, бирин-экин музыкалык аспаптар. Коёндош окшош бардыгы. Бирок, бул кабинеттин өзгөчөлүгү: дубалдын жарымын “Обондун пири Жумамүдүн” деп Кыргыз Эл артисти Ж.Шералиевге, калган жарымын “Ырыспай ырдын Чолпону” деп Кыргыз Респубикасынын эмгек сиңирген артисти Ы.Абдыкадыровго арнап жасалгалап коюптур. Ар кайсыл жылдардагы сүрөттөрү, өмүр баяны, чыгармаларынын тизмеси. Карап алып көзүң тоёт. Анан ыраазы болосуң ушуну жасаган карапайым мугалимге. Акырында нааразы боло кетесиң ушундай асыл адамдардын түйшүгүн түшүнбөй келатканыбызга. Агартуунун атличниги, Эл мугалими наамын алган тарыхчы, тилчи ж.б. мугалимдер арбын, а бирок андай сыйга арзыган музыка мугалимин уга элекмин чынында. Маселе��: математика мугалиминен музыка мугалиминин эмнеси кем? Ырас, эсеп керек. А табиттин кереги кимге?.. Музыка мугалими бүтүндөй бир муундун музыкалык табитин таптап жатпайбы. Ошо табиттин тапталбагандыгынан балдарыбыз Батыштын каңкылдак-чаңкылдактарын аздек тутуп, аюуча арсаңдап, мышыкча мыёлоп жатпайбы. Жүрөк кылын каккан ноталарды, рух кумарын кандырган обондорду кулагына куя албай, уга албай керең, көрө албай азиз болуп жатпайбы. Музыка рахатын, демек, жашоо рахатын сезбей өтүп кеткен жатпайбы. Андан ашык арман, мындан мыкты мүшкүл жоктур дүйнөдө.

Жупуну жасалган дубал-тактаны тамшана карап отуруп мугалимге ыраазы болдум кайра-кайра. “Ырыспай акенин болгон-күткөн наамы Эмгек сиңирген артист тура, мунун ордуна Эл артистин илип салайын” деп ошол жерге азыркы эстрада жылдыздарынын бирин жамап салса эмне кыла алат элек? Эчтеке. Атургай, аркы Жумамүдүн акенин сүрөтүн сыйрып ыргытып, ал жерге Айчүрөк Иманалиеванын же жылдызы жымыңдап турган Нурлан Насиптин өмүр-таржымалын тагып салса ким элес алмак? Эч ким. Болгону ушул мугалимден таалим алган муундун музыкалык табити ошолордун деңгээлине түшмөк же көтөрүлмөк. Ал эми Жумакебиз менен Ыракебиз улуттук музыканын ушу азыркы таптагы орток чени, алтын өлчөм эталону саналат эмеспи. Ушу залкар таланттардын обондору менен ырларына тамшанып атып такшалат да музыкалык таберик табит. Ошондой таберик табит кыргызды кыргыз кылып сактап келатпайбы кылымдарды карытып.

  Ырдан чыккан чыр…

Ырыспай ырдын Чолпону, Ырыспай колдун ортону. Ырынан алат ыракат, Ырыстуу элдин оң-солу.

Ы.Абдыкадыровго арналган дубал-тактада ушул саптар жазылган. Мыкты ыр. Жакты мага. “Автору ким болду экен?” деп төкмөлөрдүн арасынан издесем жооп болгон жок. А бирок, анын түп нускасы, башат теги табылды. Бул саптар Байдыкенин (Кыргыз Эл акыны Б.Сарногоев) калемине таандык экен.

Биз, акындар – колдун болсок оң-солу, А Алыкул – ошол колдун ортону. Биз, акындар – жылдыз болсок көктөгү, А Алыкул – жылдыздардын Чолпону!

Минтип миң акын арасынан Байдыке гана айта алмак! Мыкты ырдын өмүрү ушинтип уланат. Бир карасаң уурдап алган өңдүү, бир карасаң жөндүү: эгер мага жогорудагы ыр саптары жолукпаганда Байдыкемдин Алыкулга арнаган ырын кайдан табат элем? Кантип эстейт элем? Кудай буюрса, ал саптардын сапары карыбайт: “Баланча түкүнчөнүн Чолпону” деп ырдала берет төкмөлөр аман турганда. Ошентип кайталана берип элдин эсине сиңет, элдик ырга айланып тынат акыры.

Музыка мугалимине ичимден ыраазы болуп, ыр сабына тамшанып атсам катарлаш отурган бирөө кабыргага чукуйт “иттей жаман жазып салыптыр” деп. “Ии, кандайча?” деп карасам, үстөлдүн астынан ортону чычайган муштумун көрсөтөт: “Ырыспай аке мобу болуп калып атпайбы…” Адегенде түшүнгөн эмесмин, кийин жетти мээме. Байкашымда ал киши орусча ой жоруптап калган Ороскулдун бири сыңар. “Ой, жок дегенде баш бармакка теңебейби ушундай улуу кишини” деп муңканып коёт. “Алдагының орусча, кыргызчасы мындай” деп мен да ага сөөмөй менен ортондун ортосунан баш бармакты кылтыйтып көргөзүп коюп тим болдум.

Мына – табит тарбиясынын жоктугу, кеп маданиятынын кемтиги. Оруста ортон уят болсо, кыргызда кыйын, улуу, чоң, бийик деген мааниге ээ. “Ортондой болгон уулум бар” деп мактанат ата-эне. “Эл ортону элүү жаш” деп даңазалайт оттой улуу курагын. Ал алдын-күчтүн, акыл-эстин бийик туу чокусу, андан ары өсүү, өнүү, өркүндөө жок деген улуу чындыкты, терең мазмунду билдирип турат. Ортон, андан тышкары, беш манжанын да бийиги, узуну, мырзасы эмеспи.

Маселен, мен Ырыспай акени эгерим баш бармакка теңемек эмесмин. Аны Ырыспай акенин тырмагына да теңемек эмесмин керек болсо. Эмесе, көркөм адабияттагы баш бармактын образына көз чаптырып көрөлү. Аны, адатта, аткаминерлерге салыштырып карашат: бою корто, курсагы кап, муруну муштум, бети бетон, оозу ороо…

Азыр Кыргызстанды так ушундай 120 бармак башкарып жатат Баш Мыйзамдын негизинде. Же туура эмес айтамбы? Кечээ, А.Атамбаев бийликте турганда ��ким мыкты?” десе 115и ордунан тура калчу какайып. 15-октябрдын эртеси 115 бармактын башы тоңкоюп жер челип калганына күбө болду го эл-журт. Азыр кайра тура калды курган 115 бармак сорок этип… Ырыспай акени анан кантип теңейсиң ушундай баш бармакка?..

Ал кишинин ушу күндү көрбөй өтүп кеткени ырас эле болуптур бир четинен. Кейип атып кертилип, үшкүрүп атып үзүлмөк. Жан-дүйнөсү назик, эл дегенде эт-бетинен кеткен адам эле жарыктык. Жаткан жери жайлуу болсун!..

  Ырдын бири…

Ар адамда – ар табит. Ал табитти тим тыят. Ырыспай акени “ырдын пири” кылгысы келгендер Пир кылсын. “Ырыспай ырдын кудайы” десе андан бетер кубанат элем. А мен үчүн Ырыспай аке кадимки эле жөп-жөнөкөй бир ��дам. Ошон үчүн макаламдын темасын “Ырдын бири” атадым.

Ал киши мага ноталуу ыр китебин тартуу кылган: “жүзгө жакыны кирди” деп. “Жалпысы канча обон жаздыңыз?” деп сурасам: “200дөн араң ашты” деди эле. Ошол 200 обондун баары биригип келсе да – бир Ырыспай, жалгыз бири калса да – бир Ырыспай деп билем. Андан Ырыспай аке арыктап же семирип кетпейт, бедели кемибейт. Эл эсинен 199ун өчүрүп салып, жалгыз бирин калтырса да Ырыспай болуп ырдала берет. Залкардын чалкар касиети ушунда.

Экинчи себеби: мен өзүм ашкан динчил, кудайга кудай ургандай бек ишенген радикалдардын биримин. А бирок, алты кабат асмандын ары жагындагы Алла-Таалага эмес, көкүрөктү жара тилип, жүрөк каалгасын ачып туруп ичине салып алган бир Теңирим бар, ошого ишенем. Анткени, ал денеме жакын: алдастап шашып калганда асмандын кайсы тешигинен издеп убара болмок элем, жүрөк тушуна алаканды коё салып акыл сураганга, ыйман тилегенге, өз эне тилимде келме келтиргенге ыңгайлуу. Айрымдар ата-баба арбагы да ошол алты кабат асмандын ары жагына кетип калат дешет экен өзү барып көрүп келгенсип. Мен үчүн ата-энемдин арбагы – пайгамбар. Ошондуктан аларды да алыс кетирбей нурдан өрүлгөн жип менен аркандап алгам желкеме. Корксом, ошолордон корком. Ыйманы саламат болгур атам күрөктөй болгон колу менен жаткыра чаап жүрүп тарбиялаган мени. Азыр эми атакемдин арбагы өлтүрө чаап салбасын деп арам ишке бармак турсун, арам ойду ойлогондон айбыгам. Ырыспай акени Пир туткандар кечирип коюшсун, мага көзүн көрүп, сөзүн уккан, ата-энемдин арбактары менен аралаш кейисем кейип, күлсөм кошо күлө багып жыргаган бир Ырыспай аке эле артык.

Үчүнчү себеби: бир Ырыспай аке деп анын талант катары кайталангыстыгын, бийиктигин даңазалагым бар. Жамакчы журналист-акын досум Үсөнбек Дайырбековдун мындай бир ыры бар мага жаккан: “Асман бирөө, Кудай бирөө, Мен бирөө. А калганы болбогон бир келжирөө”. Керемет саптар ушундай кыска, анан нуска болот. Ансыңары, асман бир, кудай бир, анан эле Ырыспай аке бир. Аны миң туураса да, ырларын так өзүнүн үнү менен дал өзүндөй ырдап чыкса да эч ким Ырыспай боло албайт эми. Ырыспай аке бир Ырыспай бойдон өмүр сүрөт түбөлүк. Бул менин ак дилден айтылган арзуум, асыл чындыгым.

Ырыспай акенин ырысы чындап эле тоодой экен. Кыргыз кыйырында андай зор таланттар далай-далай чыга келген, буюрса, дагы чыгат. Бу кишинин маңдайына жазылган жазмыш шыбагасы – аны Кудай-Таала кыргыз маданияты үчүн марттык менен ыроолоп койгон бир чоң толкундун өркө��ү, өткөн кылымдын 60-70-жылдарында жылдыздай жарк этип жанган бүтүндөй бир таланттардын көч башы эркечи, аксакал эркеси кылып койгондугунда. Балким, ал шыбага Аксуубай авага (Кыргыз Эл артисти А.Атабаев) буюрмак эки жыл алты ай мурда төрөлүп же “Тоолору” Ырыспай акенин “Алмашымынан” алты эле күн мурда жаралып калганда.

Албетте, Ырыспай акени оргуштаган таланты, табигый арген үнү, муңканып ыйлап, эргип сайраган аккардеону, анан талыкпаган аракети Ырыспай кылды. А бирок, улуттук музыка айдыңына артынан ээрчите чыкпадыбы Аксуубай деген ыр алпын. Асангалый Керимбаев, Мукан Рыскулбеков, Түгөлбай Казаков, Каныкей Эралиева… Эмне деген таланттар? Эмне деген ырлар? Эмне деген обондор? Эмне деген толкун?.. Ырыспай аке ушулардын бири. Ушул топтон бөлүп алып карасак жапыздай түшөт, тобу менен карасак өзүнчө бир опол тоо.

Мен билгенден даңазасы далайга кеткен атактуу эки эле мектеп бар Кыргызстанда: биринчиси – “Дүйшөндүн мектеби”, экинчиси – “Ырыспайдын мектеби”.

Кыргыз адабиятында Аалыке (Кыргыз Эл жазуучусу А.Токомбаев) баштаган бир толкун өттү өткөн кылым башында. Өткөн кылым ортосунда Чыке (Кыргыз Эл жазуучусу Ч.Айтматов) баштаган дагы бир толкун жаралып, кыргыз деген эл барын таанытты го дүйнөнү дүңгүрөтө. Ал эми Төкө (Кыргыз Эл артисти Т.Океев) баштаган зор толкун кыргыз киносун “керемет!” даражасына көтөрүп салган эмеспи.

Ушундай бир толкун чыкпай турат ХХ1 кылымдын 20 жылы артта калып баратса дагы. Чыкса да жалгыздап чыгып күйдүрүп атат… Кыргыз кыйырында адабий, маданий, рухий же экономикалык толкун жаралбай, саясий толкундардын заманы болуп туру, аттигиң!.. Ырыспай аке айтмакчы, “азыр эмне көп? Ызы-чуулуу шайлоо көп. Анан токтобогон тойлор көп”.

  Акыркы маек

Анда мен “Кыргызстан маданияты” гезитинде баш редактордун орун басары болуп иштейм. Телефонду алсам Ырыспай аке чалып жатыптыр.

– Капар досум, кандайсың? Бу мен – Ырыспай акең,- дейт: -Капаска түшүп камалып калдым. Эгер колуң бош болсо, эригип өлүп атам, эки-үч гезит сатып келип бер.

– Азыр эле барам Ырыспай аке,- деп адресин жазып алып жөнөп калдым. Киоскага токтоп беш-алты гезит, гастрономго кайрылып “асылдан” бирди алып, аны топ гезит менен тоголоктоп ороп койгом. Ал кезде “Юбилейная” аталган аялдамадан түшүп, азыркы “Учкун” басмаканасы танаптагы беш кабат үйлөрдүн бирине кирдим. Давлет жеңе менен аяшы чыгып “конфискаци��лап коюшту” колумдагыны. Ырыспай аке төркү бөлмөгө камалыптыр, каткырып келип кучактап калды. Курган киши “урушуп койгон жокпу тигилер?” деп кулагыма шыбырап, мени аяп аткан экен көрсө.

Давлет жеңени алгач ирет Ырыспай акенин Оштогу өз үйүнөн көргөм. Мен барганда энеси экөө ашканада манты жасап жатышыптыр. Биз жакта мантынын этин да, пиязын да күл майда кылып салышат. Алардыкы Кочкордун шишкебегиндей кесек майдаланып жатканын көзүм чалды.

Ырыспай аке экөөбүз иш бөлмөсүндө эки саатча маектештик болжолу. Аны “Ленинчил жаш” гезитине “Ырдалып бүтпөйт Ырыспай” деген ат менен жарыялагам. “Аябай көтөрө чаап мактап салыптырсың, аз жерден көөп кете жаздадым” деп тамашалады кийин бир жолуккан жерибизде.

Давлет жеңенин ошондогу мантысынын ширин даамы эмдигиче таңдайымда! Жебей эле карап отура бергиң келет тамшанып. Биз жактагылардын мантылары балбандардын кулагына окшоп мырыйып-тырыйып, ар бири ар башка формада болуп калат го, Давлет жеңенин ар мантысы өзүнчө эле искусство: парадга тизилген жоокердей бир көлөм, бир формада. Жада калса чымчып бекиткени да бип-бирдей. Жакшылап караган адамга алары саймага окшоп кетет.

Ош шаарындагы Ырыспай акенин айкели мыкты жасалган негизи. Бир гана жери: постаменти жапыз, анысы аз келгенсип, же ташка, же дөңгөчкө окшобогон бирдемеге чөктүрүп коюшканына курсагым чыкпайт дегеле. Эгер менин эркимде болсо ошол жапыз постамент ордуна Давлет жеңени жасап салмакмын Ырыспай акени ийинине кондуруп. Айкелин карап алып ыраматылыктар каткырып-күлүп жыргашмак. Ырасында, Ырыспай акенин Ырыспай болушуна Давлет жеңенин салымы албан. Жалгыз гана ал эмес, дегеле бардык талант ээлеринин аялдарына таандык касиет-мүшкүл бу. Анан эле өзүнөн өзү жаркын талант болуп чыга калгансып баркталса алар баркталат да, даңкталса ошолор даңкталат. Тозок отун кечип, өмүр бою моюнуна көтөрүп талантты таптаган тиги бечаралар эске алынбай унутта калат. Белгилүү обончу-музыкант агабыз Мукан Рыскулбековдун 50 жылдыгында жоро-жолдоштору “эми дагы 60 жыл жаша, 70ке, 80ге, 90го чык” дей беришкен го, ошондо айымзаттын асылы, ыраматылык Орунгүл жеңе айткан тура: “ой-иий, Муканды 50гө чыкканча моюнума көтөрдүм, дагы 50 жыл көтөрөт турбайымбы” деп.

Көзүн көрүп, кебин угуп калган Асаке (А.Керимбаев) деле ичи таза, сырты кежир жан болчу. Кез-кез “Кыргызстан маданияты” гезитинин редакциясы чуру-чуу түшүп калаар эле каалгаларын шара��татып бекитип. Алыкул атабыздын арбагы менен сүйлөшүп адал жолуна түшүп алган Нуке досум (Н.Капаров) “бекит Капар эшикти, Асангалый (же Мукан, же Орозбек (Кыргыз Эл жазуучусу О.Айтымбетов), же Баратбай (белгилүү жазуучу, журналист Б.Аракеев) келатат” дей салып качкан бойдон кетет кабинетине. Кудай акы, ошолордун биринен да бекинип качкан жан эмесмин. Жакшы сөзүнөн башка жамандыгын көргөнүм жок. Ырас, жакпаган кишилерин кычык сөз менен кууруп, кыжыры кайнап кеткенде анча-мынча мыжып коюшчу. Асангалый байкенин “бир эле кучактап коёюнчу” деп келип чоң курсакка кысып алмай адаты бар эле. Балбан киши эмес беле, кысканда көзүмөн жаш атып кете жаздачу. Мукан байке “кейибе бака, саз биздики” деп күрөктөй чоң алаканы менен далыга таптап койгондо өзөрө түшүп оңолоор элем.

Атаңдын көрү, азыркы Жогорку Кеңешибиз “таланттуу өнөр адамдарынын айкелдери аялдарынын айкелинин ийинине отургузуп жасалсын” деген мыйзам чүргөп койсо кыргыз тарыхына “гениалдуу парламент” деген ат менен катталып калат беле деп ойлоп коём кээде…

Давлет жеңе менен аяшы экөө ашканада тамак камын көрүп жатышкан экен, бир башбаксам жеңем кууп чыкты артымдан түртүп: “бар, байкең менен баарлашып отура тур, камсанаба, баягы сен жакшы көргөн мантыны жасап жатабыз” деп. Ошо бойдон төркү бөлмөдөн чыккан жокпуз. Энди, Ырыспай акенин катарында беш мүнөт отургандын өзү бейиш, ырыскы-таалай эмеспи!

Жаңы жылдын башы болчу ошо туш. Туулган күнү өттү беле, же өтө элек беле эсимде жок, а бирок ошонун ары-бериси экени анык. Анткени, ичсек да, ичпесек да чечилип сүйлөшө турган кезең экенин илгертпей сезип, диктофонду кармай келгем. Ангеме-дүкөнүбүз башталганда иштетип туруп, ортого таштап койдум.

Көрсө, чыгармачылыгынын 35 жылдыгына арналган чоң концерт өткөн экен ошонун алдында. Кожомкул атындагы спорт сарайы толо эл келиптир эки күн. Үчүнчү күнү зал толбой калат. “Толбосо да толкундап ырдап бердим” деп айтып отурду. Концерт бүткөндөн кийин Давлет жеңе менен аяш-достору акча-тыйын эсептешип алаксып калышкан бейм, Ырыспай акени казак туугандар ала качып кетиптир. Барса, алты айыл казак чогулуп күтүп турган экен түн ортосу болгонуна карабай. Ойдуң жерге бортун ачып эки-үч машинаны катар токтотуп койгон экен сахнага окшотуп. Ана-аан, боздоттум деди боздотчуну, созчуну созуп, чойчуну чойдум алымдын жетишинче деди. Казак калкы тим калмак беле, колдон келишинче сыйлап салган экен. Давлет жеңе түнү менен издеп жүрүп эртеси таап келиптир Ырыспай акени казактын ана-даласынын бир бурчунан.

Кечирип кой окурманым, алтындай убактыңды алып койдум. Аз жазам деп жатып арбытып жибердим. Эскере турган көп нерселер бар эле, камтылбай калды арбыны. Ушунусуна да шүгүр деп каниет кылдым. Ырыспай акени эле эскерип, башканы кошпойм деп убада кылды элем башында, ал сөзүмө да тура алган жокмун. Кечирим сурайм кайталап. Эмесе, “бербестин ашы бышпас” кылбай ошондогу маегибизди ортого таштайын. Маек 1994-жылы 19-январда “Кыргызстан маданияты” гезитине жарыяланган.

  «Балалыктан башталгам, балалыктан бүтөмүн…»

– Ырыспай аке, өткөндө чыгармачылыгыңыздын 35 жылдагын жупуну белгилеп, Бишкекте концерт бердиңиз эле. Чыгармачылыктын 35 жылы Сизди чарчаткан жокпу?

– Өзүңөр билесиңер, 1959-жылдан бери ырдап келе жатам. Дагын деле ырдагым келет. Чарчаган жокмун. Ал-күчүм бар. Элге-журтка жете элек бир топ жаңы чыгармаларды жараттым. Ошолорду радиого жаздыра албай жүрөм. Жаздыра албаган себебим: жалаң аккардеон менен ырдаш менин азыркы деңгээлиме туура келбей калды. Менин оюм, максатым бөлөк. Жок дегенде кичинекей бир ансамбль же оркестр керек. Экинчиден, ырларымды жакшы аткарган ырчылар жок.

– «Акын чарчаса кара сөзгө өтөт, жазуучу чарчаса романга өтөт» дечү эле, Сизди депутаттыкка өтүп кетти деп уктук…

– Калп айтышат. Обонду чана элекмин, чанбайм дагы. Мен баягы эле Ырыспаймын. Ырыспай бойдон кала берем. Чыгармачылыгым токтоп калган жок. Көп тажрыйба топтодум. Беш-алты чоң прелюдия, этюд, вокалдык чыгармаларды жаздым. Эл ишеним артып облус кеңешине депутат кылып шайлап салышса, бул милдетти аткарбаска айла калбайт экен. Аны алымдын жетишинче аткарып келатам. Чоң мансапты каалабайм. Ушу кызматым эле жетет. Наам болсо бар. Наам демекчи… Кыргыз Республикасынын эмгек сиңирген артисти наамымды алып коюшса жеңил болот эле мага. Мисалы, ошону менден алып Мукан Рыскулбеков иним 50гө чыгып кетиптир, ошого ыйгарып коюшса, Президентке алкыш айтаар элем.

– Аны неге чанып калгансыз, ал наамыңыз Сиздин талантка берилген баа эмеспи?

– Талантты наам баалабайт, эл баалайт. Ошон үчүн алып коюшса деп жатпаймбы. Элиң аман турганда наамыңдын кереги жок болуп калат тура. Элүүдөн өттүм, эми мактана берсем жарашат. Анүстүнө, чындыкты айтып мактанса ден соолукка жакшы дейт. Элим мени баалап эле келген. Дагы деле баалап алат. Дегеле, та­лантты бапестеш кыйын иш. Мен ойлойм «таланттуу болуш оңой, адам болуш кыйын» деп. Ох, аябай кыйын! Таланттуу адамды даңктай берсе акылдуулары бир аз козголуп барып, эгер түбүндө данеги болсо мактанып кетпейт, көөп кетпейт, бузулуп кетпейт. Токтойт. Данеги жок болсо ичип кетет.

– Таланттын 99 проценти эмгек деген чынбы?

– Чын эмей. Эмгексиз эч бир иштин маңызы болбойт. Биздин обончу сөрөйлөр эмгектенбей калбадыбы. Эки обон чыгарып алып акчанын артынан түшүшөт. Албетте, акча керек. Бирок, ушунча эле үзүнүп-тытынып акча артынан түшсө талант нөл болот да. Обончу деген музыка теориясын жатка билиши керек, адабиятты, көркөм өнөрдү жанындай көрүш керек. Мен китеп окуп жыргап алам.

– Ошон үчүн обончулар көп болуп жатабы?

– Ооба, азыр ким көп? Обончу көп, анан ойлонбой жазган токтом көп.

– Сиз чыгармачылыктын бай тажрыйбасына ээсиз. Ошо тажрыйба көзү менен караганда чыгармачылыгыңызга кандай баа бересиз?

– Ог-гоо, абдан көп кемчиликтерди табам чыгармаларыман. Ыр аткарууда тажрыйбасыздык кылганымды көрөм, ырдоо маданиятымдын жоктугун көрөм, вокалдык даярсыздыгымды көрөм, кээде аккардеонду катуу ойноп өзүмдүн үнүмдү басып койгонумду көрөм. Дурус обондорумду убагында жеткире ырдай албапмын. Жеткире ырдоо мүмкүндүгүнө мына азыр ээмин. Кээ бир ырларымды радиодон уктуруп жатса уялганыман өчүрүп коём.

– Азыркы жаш обончуларга устат катары кандай кеңеш айткыңыз келет?

– Мен аларга “экинчи өзүңөр ырга текст жазбай жүргүлөчү” деп жалынып-жалбарып суранар элем. Поэзия деген – опол тоо обон үчүн. Жакшы ыр обонду өзү эле таап, кулагыңа шыбырап берет. Жакшы ырга обон өзү келет, жароокерленип, жабышып келет. Жаман ыр обонду зордуктайт, музыканы кордойт.

– Жаштарга сабак болуш үчүн өзүңүздүн тажрыйбадан бөлүшө кетпейсизби. Сиз адегенде текстти тандап аласызбы же обон чыгарып алып, анан текст издейсизби?

– Экөөнү тең жасайм. Кээде ой келет. Ошондо дароо пианиного отурам. Ичим эзилип-эзилип кетет дейсиң. Андайда, адегенде обон чыгат. Анан ага ылайык текст издейм. Кээде сонун текст таап алам деп кой. Анда обон өзү келет жалбарып. Обон үстүндө бир ай, эки айлап иштейм. Жаман обон чыкса бүтөөрү менен тытып ыргытып салам.

– Чыгармачылык деген шыр жүрбөгөн нерсе тура. Кайсы бир мерчемде аксамай болот, сылтымай болот дегендей?..

– Ооба, аксаган учурларым болгон. Эки бөлмө үйдө жашадым. Суук, кышы-жайы тамчы тамат. Ошондо эки жыл эч обон жазбай койгом. Кийин ыйлап жүрүп баш­ка үй алдык. Аныбыз деле кышында суук. Ошондуктан кышкысын обон жарата албайм, а жайкысын үйдөн чыкпай иштей берем.

– Сиздин жазгандарыңыз көбүрөөкпү же жаза электериңиз көбүрөөкпү?

– Бул суроого жооп бериш мен үчүн кыйын. Ушуга чейин көп эле чыгарма жаздым. Дагы эле жазгым келет. Жазгандарымды санай элекмин. Көп да дебейм, аз да дебейм. Жаза электерим канча экенин да билбейм. Болгону өзүмдүн азыркы деңгээлиме жараша, купулума куп толгон бир музыка жазсам чыгармачылыкты ошо күнү токтотом. Ошону жаза албай убара чегип жүргөн кезим.

– Ошону жазгандан соң чын эле музыка жазганды токтотосузбу? Чыгармачылыктын жемиш берчү кези алтымыш менен жетимиштин ортосунда дешет го?..

– Алтымыш эмес, жетимишке чыксаң да дараметиң бүткөн соң жемиш кайда? Жетимишке чыгып чыгаан чыгарма жараткан гений көрө элекмин. Чыкса чыгат ал-күч барында. Чыкпаса жок. Чыгарам деп кыйнай берсе эптеп бирдеме чыгат. Анын не кереги бар? Мен чыныгы чыгармамды чыгарышка кийинки эки жылдан бери жакындад��м деп ойлойм. Жүзгө жакын цикл жаздым. Кышында Кытайга барып, алардын ансамбли үчүн төрт бөлүм концерт жаздым. Обондун жаңы түрүн таптым. Эгемберди Эрматовдун махабат саптарына 16 саптык обон жараттым. Бул өзүм үчүн да жаңылык, музыка тарыхында да жаңылык десем жаңылбайм.

– Эми буларды биз качан угаар экенбиз?

– Көзүм тирүүсүндө жаздырып кетсем, элдикин элге берсем дегенде көзүм төрт эмес, сегиз. Оркестр жок. Оркестр түзүп иштеш үчүн каражат жок. Ал эми кээ бир чыгармаларым аткарылып жүрөт. «Прелюдия соль-минор» деген чыгармам Ош университетинин бүтүрүү экзаменинде ойнолот. Алматыда ойнолот, Ташкент консерваториясында ойнолот, Украинада ойнолот.

– Балким мүмкүндүктөрүңүздү пайдаланып калыш үчүн жеке фондуңузду түзүш ылайыктыр?

– Фонд дегендин мага кереги да жок, зарылдыгы да жок. Бир жолу чы­гармачылык кечемде залдан бирөө кат берип жибериптир «Ырыспайдын эсебине мен 1000 рубль котором» деп. Күлкүм келди «кайсы эсебиме которот?» деп. Эл ансыз деле кыйналып турат. Кайышып турат. Эгер колума анча-мынча акча тийсе мен аны бүт Кубатбек Жусубалиевдин фондуна которор элем.

– Азыр кандай үмүттөр менен жашап жатасыз?

– Жакшы үмүттөр, албетте, бар. Эгер адам жакшы үмүттөр менен жашабаса, анда жашоонун кызыгы эмне?.. Мен иштеген инстит��т жакында университетке айланды. Мен иштеген факультет искусство факультети болду. Факультеттин аксакалымын. Сыйлашат. Ушул факультетке пайдам тийсе деп үмүт кылам. Балдар үчүн ыр китеп чыгарсам деп үмүт кылам. Чыгармаларымдын баарын топтоп, сүрөт коштоп, кооз китеп кылып элге тартуулап кетсем көзүмдүн барында деп үмүт кылам. Эгер көзүм өтүп кетсе, алар чачылган бойдон калабы деп чочулайм.

– Эми Сиз депутат эмессизби, ошо багытта мындай собол салсак: кыргыз бечараны “кандайсың?” десең, өлүп баратса деле “жакшы” дей бермейи бар го. Облуста маданият жаатынын абалы кандай?

– Республикабыздын башка жерлериндегидей эле кыйын абалда. Облус кеңешинин депутаты катары жылаңач баатыр болуп маданият маселелерин козгоп эле келатам. Биздин облустук ма­даният бөлүмүнүн башчылыгына илгертен бери партсистемада иштеп- иштеп, таптакыр майнап чыгара албай койгон бечараны алып келип отургузуп коймойлору бар деп кой. Маданият деген эмне экенин билишпейт. Анан башкарат да-а! Ушуну айта берип, айта берип жаман көрүнүп бүттүм. Ичим кайышат. Жалгыз өзүң чуркай берсең, сени эч бирөө колдоп койгонго жарабаса, мындан жаман эч нерсе жок экен. Маданиятка караган киши жок азыр. Мамлекетиң да карабайт. А менин колумдан эмне келет? Кудай-таала акчанын баркын түгөтүп, маскара кылат деп мендей март кишиге акча бербей коёт тура. Берсе ошонун баарын маданият үчүн чачат элем.

– Азыр чыгармачыл адамдардын көпчүлүгү чыгармачылыкка шарт жоктугунан, каражаттын тартыштыгынан кесип өзгөртүп кетип жатышпайбы…

– Эми мен кесип өзгөртө алмак белем? Кала берем ушу калыбымда. Менден коммерсант чыкпайт, бизнесмен чыкпайт. Ал эми жаштар антпегенде кантмек эле? Бирок, нака чыгармачыл адамдар эч кайда кете алышпайт. Илхам деген итиң көкүрөгүңдү жара тээп турса кайда барасың? Мисалы, Шуман деген романтик болгон. Ачка жүрүп жазган чыгармасын. Же Бетховенди ким бапестеп бага коюптур? Нота жазганга кагазы жок, ресторандын менюсун кытып алып, артына жазган тура.

– Балким, ушинтип ачка калуу, көңүлдөн тыш калуу чыгармачылыктын бир шарты чыгар?

– Бир ирет Кубатбек Жусубалиевдин айтканын уктум эле “чыныгы чыгармачыл адам үчүн кыйналып, ачка жүргөн жакшы” дегенин. Курсагың ток болсо жазбай коюшуң мүмкүн. Жакшы чыгарма кыйналып турганда чыгат. Дагы бир нерсени жашырбай айтып кетейин: ичип-ичип, эртеси башың ооруп кыйналып турганда да жакшы чыгарма чыгып калат. Анан да­гы, адам өзүнүн кыйындыгын билбей-ак койгону дурус. “Бетховен өзүнүн улуулугун угуп жүрөгү жарылып өлбөсүн” деп кудай аны керең кылып салган дешет. Негизи улуу адамдар өзүнүн улуулугун, бийиктигин сезишпейт. Булар бала кыял болушат. Ошон үчүн токтолбойт да. Мына, мен алтымышка жакындап калдым, дагы эле баламын. Менин кылган кылыктарымды жаш бала да жасабайт.

– Ырыспай аке, азыр жашоо кыйындап кетти деп жатабыз. Ушул абалдан элибиз качан, кантип чыгып кетээр экен?

– Ооба, бири кем дүйнө деген ушу. Азыр миңи кем дүйнө. Бирок, биз тез эле оңолуп кетишибиз мүмкүн. Биздин аталарыбыз мындан жаманды баштан кечиришкен. Кыргызды намысы кырат, намысы оңойт. Намысыбызга келе албай, бири-бирибизге асылып куруп атпайбызбы. Псих болуп атпайбызбы. Минте берсек келечек муундарыбыз да псих болот. Туулганда эле псих болуп туулат. Ошондон этият болуш керек. Жакшы күндү биз көрбөсөк мейли, бала-чакабыз көрсө дурус болбойбу. Кандай адамдар өлүмдөн коркпойт, билесиңби? Бардык адамдар өлүмдөн коркот, бир гана элге алынган эмгеги бар адам коркпойт. Мындай адамдар күлүп өлөт. Ал эми ырайы суук өлгөндөр ким, билесиңби? Билбейсиң. Мен билем. Бирөөлөр болот, акчасы бар, басып, катып алган. Аны ал аялына бербейт, баласына бербейт, элге да бербейт. Акыры өлөрүн сезгенде акчасынын калып жатканына күйүп, акшыңдап атып өлөт. Мындайларды көмбөй койгон эле оң.

– Жанараакта “элди сагынып бук болом, эл аралабасам куса болом” дедиңиз. Андан башка да бук болгон учурларыңыз болобу?         

– Кээде өзүм жалгыз олтурганда эмнеге ыйлап жатканымды сезбей калам. Ыйлай эле берем, ыйлай эле берем. Бирок, жыргайм ошого. Бук болгонумду ушинтип сезем. Кудай мага жакшы жан бериптир. Оорубаган оору калбады, жатпаган оорукана калбады. А-баса, мен жатпаган бир гана оорукана калыптыр. Ушу жашка чыкканы төрөт үйүнө жатып көрө элекмин. Ушулардын баарын эстеп бук болом. Өзүмдүн өмүрүмдө жалпысынан бактылуу экенимди сезип бук болом. Былтыр кышта Кытайга бардым дебедимби. Кетип жатканымда “айланайын булбулум, айланайын күкүгүм” деп кемпир-чалдар кучактап, балбалактап ыйлап атса, озондогум келди ой! Кайра чочудум, «бу бала ичип алгандан сообу?» дешпес бекен деп. Ырдап атып ыйлап алдым. Ыйлабасам көкүрөгүм жарылып кетпейби. Ошондо өлүп кеткиң келет экен. Эшикке чыксак миңдей киши мени төбөсүнө көтөрүп кетти. Биз менен кошо облус аки­ми да барды эле. Ошо киши айтты: “аким болгондон көрө, Абдыкадыров болуш керек экен” деп. Бул деген бакыт эмей эмине?!

– Өткөндө, Бишкектеги концертиңизге “эл аз келди” деп таарынбадыңызбы?

– Таарынсам кудай төбөгө урбайбы! Ырас, тээ алтымышынчы жылдары концертиме эл кара таандай каптап келээр эле. Азыр жагдай башка. Айланайын элим, кыйналып турганын көрүп тур��м. Келгенине тобо деш керек. Бирок кимдер келишти? Мени чындап баалагандар. Арасында жаштар көп. Ошого сүйүндүм. Ырым менен эки эле кишиге жаксам, мен тирүүмүн. Эл кол чапса, ошондон кубат алам. Анүстүнө, мен анда акча үчүн келген эмесмин. Угуучуларымды сагынып келгем.

– Партияга мүчө болдуңуз беле?

– Йe, бир жылча облустук чыгармачылык үйүнө деректир болгом. 90 сом айлыгы бар эле. Иштетпей эле чогулуштан чогулушка чакыра беришет. Бир күнү “партияга өтпөсөң деректир боло албайсың” деп калышты. Өтпөй койдум. Чакырып алып, “эмнеге өтпөйсүң?” деп сурашты. “Партияңарга өтсөм, кайра аял ала албай калам” дедим. “Кераяк экенсиң” деп, кийин ишин да алып коюшкан. Партиядан көргөн жакшылыгым ушу.

– Азыр көп партиялар бар эмеспи. Ошолордун кайсынысына өтөөр элеңиз?

– Калкка пайдасы чындап тийген партия болсо өтөөр элем. Жөн жатканча, калкка пайдам тийсин да. Маянамды бүт эле мүчө акыга төлөмөкмүн. Мени байбичем эле багып алат.

– Кийинки шайлоодо дагы депутаттыкка ат салышасызбы?

– Эгер, эл ишенип шайлап салса арга жок. Ал эми азыркы депутатчылап эл камын ойлобой, эки аял алыш-коюшту талашып жатканча, депутат болбой эле койдум.

– Музыкасыз жашоону элестете алаар белеңиз?

– Музыкасыз жашоо жок. Жашоонун өзү – музыка. Симфониянын өзөгүн обон түзөт. Ал эми аалам, космос деген – симфония. Куранда айтылат: кудай адамдын денесин чоподон ийлеп, музыка менен жан салган деп.

– У��акыт деген учкул нерсе турбайбы, Ырыспай аке. Ардактуу эс алууга чыгаарыңызга деле аз калыптыр. Ошондо эмне кылсам дейсиз?

– Баарын токтотом. Музыка жазганды да, ырдаганды да. Эшек жайлоого кетем. Бала болуп кетем. Балалыктан башталгам, балалыктан бүтөмүн. Тилегим ушундай.

  Сөз соңу

Бул маекти, “кудай өзү кечирсин” деп туруп, 1994-жылдын 12-январында, Ыракемдин туулган күнүндө болгон деп болжоп койдум. Ошондон туп-туура тогуз ай өткөн соң Ырыспай акем аттанып кете берди алтын балалыгына. Туп-туура 53 жашка толгон күнү тиленди эле кудайынан, тилегин берип салды ал дагы. “Кете берди” деген сөзүмдү кайта артка алам, урматтуу окурманым, ошол жылдын 12-сентябрында Ырыспай акем балалыктын ак таңына аралашып атып кетти…

Ар күнү таң атканда эстеп калам Ырыспай акемди. Агарып, жадырап аткан таңды ага окшотом… Күлмүңдөп күлүп кылтыйган күндү дагы ага окшотом… Балага окшотом… Балама окшотом…

Капар Токтошов, “Кыргыз тили”

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmborboru.su/2018/03/20/on-eki-zhyldan-beri-chykpaj-turgan-tomduktar/

Он эки жылдан бери чыкпай турган томдуктар

Салижан Жигитов адабияттын кайсы салаасына кайрылбасын, андан өрнөктүү дегидей иштерди жасап, сөз менен ойду туюнтуунун үлгү болорлук мисалдарын артына калтырып кетти. Анын поэзиядагы, прозадагы, котормодогу, адабият таануу теориясы, сын жаатындагы эмгектери ушул азыр да кызыгуу менен окулат.

  Убада берилгенди узак күтөбү?

Өкүндүргөнү, улуу ойчулдун көзү өткөндөн кийин чыгарылчу эмгектери кендирди кескен каражаттын жогунан чыкпай турат. Кылымда бир жаралчу улуу таланттын жазгандарынын жаңы муунга жетиши кыйын ишке айланууда.

2006-жылдын 11-февралы ушул азыр да көз алдымда. Салижан акенин үйүнүн жанында тигилген боз үй, казганактаган эл, улуу инсанды кайтпас сапарга узатууга келген көпчүлүк. Салижан аке топураган көпчүлүктү анча жактырчу эмес, бирок анын талантын сыйлагандар, жан жыргаткан азилдерин, курч кептерин, анан да калеминен чыкканды калтырбай окугандар арбын экен, эл көп чогулган.

С.Жигитов тууралуу китеп. 16.3.2012.

Мына андан бери арадан билинбей 12 жыл өтүп кетти. Асыл ойчулдун сексен жылдыгы деле билинбей, андан бери дагы эки жыл колдон суурулду. Ошол улуу устатты узатуу, кийин эскерүү учурларында айтылган көп томдуктарын чыгаруу иши негедир кечеңдеп, кийинки кездери сөз болбой деле калды.

Жубата турган нерсе – устатынын сабактарын чогултуп Алым Токтомушев китеп кылып чыгарып, өкүттүү дүйнө, аз өтпөй артынан өзү да бу жарыкчылыкты таштап кете берди.

Таберик китептин чыгышына көмөк-жардамын аябаган ал кездеги өкмөт башчыга ыраматы Алыке ыраазылыгын айтып түгөтө албаганына, устатынан эстелик окурман колуна тийгенине ал кишинин кантип кубанганына китептин бет ачарына катышкандар күбө.

Убакыт деген ушул экен, кечээки көргөн бүгүн жок, Салижан Жигитовдун өмүрлүк жары Кимия эженин, жалгыз уулу Акбардын да көзү өтүп кетти. Чыгат деген китептердин кол жазмасы ушу тапта жазуучунун жалгыз кызы Салиманын колунда, ал болсо алышкан оору менен алек.

Чыкчу китептер бу жалганды таштап кеткен Салижан Жигитовго эмес, артында калган тирүүлөргө керек. Зарыктырган ал китептер чыгып калса жок эле дегенде кыргыз тилинде өрнөктүү текст жаратууга болорун ырастап берүүгө жарамак. Ырды кантип жазыш керек, сын кандай болот, котормочу, кара сөз – кагаз менен калемге өч жазарман журтка сабак, улуттун бүгүнкүсү менен эртеңкисине кабатыр интеллигенция өкүлдөрүнө жардамчы, элим деген азаматтын үстөлүнөн түшпөс китептер болмок.

Салижан Жигитовдун жоктугу ушу 12 жыл ичинде кадимкидей сезилди. Көпчүлүктүн көөнүндөгү акыйкатты айтыш деле кыйла оор иш окшобойбу, Салижан Жигитовдон кийин кемчилигибизди көзгө сайып, ачуу акыйкатты алдыга жайчу азамат деле көрүнбөйт.

Иши кылып, Салижан Жигитовдун китептери чыгып калса биздин коомдук аң-сезимибизде кыйла өзгөрүүлөр болмок, илгери-кийин окуган ойлорду кайра таразалап, өткөндөн сабак алып, келечек багытыбызды дагы бир ирет аныктап алышыбызга өбөлгө түзүлүп калар беле деген ой.

  Узакка созулган иш

Салижан Жигитовдун көзү өткөн соң эмгектерин чогултуп чыгаруу боюнча оболу Кыргыз-Түрк “Манас” университетинде демилге көтөрүлгөн.

Улуу устаттын сүймөнчүк шакирти, белгилүү ишкер Разак Сайдилкановдун айтмында, алгач иш демдүү башталган, түйшүгү түмөн жумушту Салижан Жигитовдун дагы бир шакирти, белгилүү акын жана илимпоз Абдил Шерматов ишке ашырган:

Ишкер Разак Сайдилканов.

– Кол жазмаларын Салима менен Кимия эжеден алып, аны папкаларга бөлүп “чыгарганча сенде болсун” деп Сулайманга алып барып бергем. Кол жазма Сулайманда болчу, ал “бир сыйра карап бериңиз” деп Кеңеш Жусуповго бериптир. Анан ал киши биз билбей калган, таппай калган нерселерди кошуп, анан ошол папкалардын ичиндегилерди хронологиялык тартипте мазмунун түзүптүр. Бул иш көп убакытка созулуп кетти.

Анан бир күнү “эмне болду” деп Сулайманга барсам: “Салима алып кетип калды” дешти. “Силер басып жата берет экенсиңер. Өзүм чыгарам” деп. Барып кол жазманы кайтарып алып келдим. Анан бир жолу Салима келди, күздүн күнү эле, мен Түркияга кетмек элем. Кол жазмалар менде эле. “Байке, кол жазмаларды мага бериңиз. Мен чыгарам”.

“Сен кайсы акчага чыгарасың, айланайын?” десем “менин акчам бар, мага бериңиз” деди. Анан “макул” деп ошондо Салимага бергемин. Менде биринчи мүмкүнчүлүк болору менен Салижан агайдын китептерин чыгарууну мен өзүмдүн парзым деп эсептейм. Эч ким чыгарбаса, эртеби-кечпи өзүм чыгарам.

Кыргыз-Түрк “Манас” университетинин окутуучусу, филология илимдеринин кандидаты Таалайбек Абдиев ушу тапта окуу жайы Салижан Жигитовдун тандалмаларын чыгарууну көздөп жатканын ырастап, маселенин баары барып-келип каржыга такалып жатканын жашырган жок.

Профессор Т.Абдиев.

– Бул эмгектердин чыкпай жатышы бир жагынан, албетте, акча маселесине барып такалат. Экинчиден, бул жерде автордук укук маселеси да бар. Анткени Салижан Жигитовдун кызы Салима Жигитованын колунда атасынын бардык кол жазмалары турат. Кыргыз-түрк “Манас” университети Салижан Жигитовдун эмгектерин, чыгармаларын чыгарып беребиз деп убагында иреттеп бериш үчүн Кеңеш Жусупов агайга берген экен.

“Тандалмаларын бир том кылып чыгарып берели” деп университетте маселе көтөрүлдү. Биринчи проректор Кулмурзаев агай мени өзүнө чакырып: “Кызы менен байланышсаңыз, жок дегенде бир томдук кылып тандалмаларын чыгаралы” деген. Бирок негедир Салима университетке келип агайга жолуккан жок. Эми бул жерде ал кишинин чыгармаларын, бардыгын эмес, өтүмдүүлөрүн бир томдукпу, эки томдукпу, ал китептерди чыгарып койсо, ал китептер сөзсүз сатылат.

Атасынын китептерин өзүнчө чыгарууга аракеттенген Салима Жигитова соңку кездери оору менен алышып, убактысы болбой жатканын, шарты чыкса эле 8 томдукту чыгарууга демөөрчү издей турганын айтты.

– Даяр эле болчу, жаткан да. Анда Сулайман Кайыпов ректор болуп турган. Жатты, жатты, анан “комиссия түзөм, ана-мына” деп чыгарбай койду. Билбейм, мен өзүм аябай ооруп атам. Онкология жагынан, дагы диабетим бар. Азырынча ден соолук жагынан начармын. Азыр араң-араң өзүмө келип атам. Жок, ойдо бар, мен деле чыгарайын деп турам. Ден соолук жакшы болбой атпайбы. Себеби “демөөрчү болуп бересиңби” деп кыдырыш керек, бир топ кишилер менен сүйлөшүш керек. Алардын көз карашы, шарты кандай, кандай шарт менен акча берет? Азыр эми капитализм да. “50% түшкөн акчаны мага бересиңерби” деп, ар кандай сөздөр болуп атат.

Техникалык жагынан чечилген, илимий, анан көркөм чыгармалары санарипке өткөрүлгөн. Анан азыр каражат эле жок болуп атат. 8 томдук болду. Бүт баары кыргызча, котормолору. Эң акыркы эмгеги – “Адабият теориясын” жазып аткан. Баары бар, “сюжет деген эмне, пролог, эпилог, кульминация” деп, орус-кыргыз тилинде жазып аткан. Ошону аябай шашып көп иштеген, анан ооруп калды.

  “Жаңы заман” келди, китептер кантти?

Ошентип маселенин баары чогулуп келип каржы деген каадалуу маселеге байланууда. Коомдук турмуштагы аракет-кыймылдын баки-жогу улуу-урматтуу акчага байланарын, мамлекеттин гана көзүн кароого көнүп алгандарга бул заманда кыйын болорун чейрек кылым илгери эле Салижан Жигитов “Жаңы заман келатат, биз кантебиз?” деген маегинде кемелине келтире сыпаттап берген. Ошо жаңы заман тушунда устатынын жазгандарын чыгарууга дилгир Разак Сайдилканов каржы маселесинен баштаган ишин аягына чыгара албай отурат.

Салижан Жигитовдун жаңы заман тууралуу ойлоруна, коомдук-экономикалык өзгөрүүлөрдү кылдат туюп, анын тереңде катылган маани-мазмунун так чечмелеген терең талдоолоруна коомубуз дагы эле муктаж.

Публицист, журналист Эсенбай Нурушев. 16-сентябрь, 2010-жыл.

Айтылуу публицист, журналист Эсенбай Нурушев Салижан Жигитовдун эмгектеринин барк-баасы мезгил арылаган сайын тереңдей берет деген ойдо.

– Эми Салижан агайдын өзүнүн чыгармачылыгынын жалпы илимий жолдорун алсак, өзү айткандай, бул жерде бир нече “коён” бар. “Көп коёндун артынан кубалап жүрүп, бирөөнө да жете албай калдым, кысталак” деп арман кылчу эле.

Мына адабиятчы жагын алганда, 1924-жылдан баштап, ага чейинки маалыматтар, “кыргыз адабияты кантип пайда болгон” деген чоң эмгектери, макалалары бар. Ошондо башка адабиятчылардын баамы жетпеген, башка адистер айтпаган көп маалыматтар, эл биле элек кызык жактары бар.

Жалаң адабият теориясынан алганда да шумдук жактары бар. Ал эми адабий сын макалалары, талаш-тартышка катышкан макалаларычы? Адабий сын, жалпы адабиятчылар боюнча бул кишинин теориялык макалалары жалаң илимий негизде сыпатталып, шөкөттөлүп, ошонун негизинде жазган абдан оригиналдуу, кайталангыс ойлору бар. Кыргыз адабиятынын тарыхы, адабият деген эмне, аны кантип түшүнөбүз, бу көркөм адабият деген кыргызда кантип жаралган – ошонун жолун көрсөткөн уникалдуу чоң эмгектери бар.

Жалаң сынчылыгын алганда деле бул эми шумдук да. “Акындарга үч суроо”, анан сынга байланыштуу “Ала-Тоо” журналында чыккан макалалары, кийин китептерине үзүл-кесил жарыяланган. Ошолордун өзүндө деле табылгыс бир талант экени, тапкыр ойчул киши экени көрүнүп турат.

Салижан агайдын жалаң котормо өнөрүн өзүнчө сөз кылса болот. Бул бир доктордук диссертацияга татыктуу “коёндун” бири. Назым Хикметти, Мустай Каримди, Антуан де Сент Экзюперини шумдук которгон. Мындай окуп олтурсаң кыргыз эле жазган болуш керек деп ойлоп коёсуң, авторунун аты менен “которгон Жигитов” дегенди алып койсоң. Ушунчалык кыргызга жеткиликтүү, жетимдүү кылып которуп салган. Мындай талант котормочулар жагында сейрек кезигет. Бул бир жагы.

Экинчи жагы – поэзиясын алалы. “Аз жазса да саз жазды” деген принцип ушул кишиде болгон. Бардык ырларын, анын ичинде поэмаларын, мындан тышкары кара сөз “Күн тууду”, анан бүтпөй калган романы – ушулардын баарын чыгарып койсо, көркөм адабият, аңгеме, повесть, поэма, жөнөкөй ыр, пародия деген эмне – ушунун баары ачылмак. Классикалык пародиянын үлгүлөрүн жазган. Ошолору сабак, анан кичине бир санат болот эле.

Анан эң башкысы – бул киши өмүр бою коомдук-социалдык деп коёбуз го, ушул кыргыздын көкөйүндө, азыркыга чейин айтылып жүргөн маселелерди көп козгоп өттү. Ошолордун баары эми калып кетсе эч ким билбей калат. Аларды кайра алып чыгып коюп койсо болот эле.

Анан мен бир нерсени айта кетейин. Салижан агайдын 8 томдугу бар деп уккан элем. Анын баарын чыгарыш албетте, барып-барып акчага, каражатка такалат. Учурунда ушуну ыраматы Эгемберди Эрматовго айттым эле. “Колуңан келип турат, чыгарып койбойсуңбу” деп. “Шумдук болот эле, сонун болот эле” деп ал да айткан. Колуна тийбей жүрүп бул да өтүп кетти.

Ушундай чакта жакшы бир демөөрчү табылбаса же жогорто турган бирөөлөр колго албаса, Салижан агайдын артында калган мурасын элге жеткирүү дагы бир топ заманга артка жылып калабы деп ойлоп каласың кээде. Колубуздан эчтеке келбейт, ушинтип арман кылып жүрө берет экенбиз.

С.Жигитовдун “Күн тууду” аттуу китеби.

Канткен менен Салижан Жигитов сындуу ойчулдар кыргыз кыйырында саналуу гана. Жарыкчылык менен кош айтышкандан кийин андайлар кылымда бир жаралчу руханий таберикке айланып кетерин эске алганда, күттүргөн томдуктардын жарыяланышы барып-келип улуттук ар-намыска байланышкан маселеге айланып баратат.

Бекташ Шамшиев, “Азаттык”, 07.02.2018-ж.

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmborboru.su/2018/03/15/ofeliya-oroshon-talant-ele/

Офелия орошон талант эле

Кыргыздын улуттук театр өнөрүнүн гүлдөп өнүгүшүнө зор салым кошкон бир муун залкар режиссерлордун көзү өтүп кетти. Алар башка кесиптердегидей жүз-миңдеп саналышчу эмес. Колдун манжасындай аз болчу. Жалил Абдыкадыров, Бообек Ибраев Медербек Назаралиев, Эрменбек Токтогулов, Адылбек Дыйканбаев, Искендер Рыскулов… Ал убакта көрүүчүлөр театрга батпай, билеттер эрте сатылып, ар бир жаңы спектакль орчундуу окуяга айланчу. Офелия Эркинбаева ошол үзөнгүлөш иштеген курбалдаштарынын арасындагы жалгыз аял режиссер эле. Бир муун залкарлардын акыркысы, көзү тирүү көзүрү болчу. Тилекке каршы, Офелия эже быйылкы жылдын август айында, 80 жашка чыккан курагында оо дүйнө салып кете берди. О.Эркинбаеванын көзү өтүшү менен ошол бир муун режиссёрлордун тизмеси үзүлүп калды. Кайран дүйнө, кайталангыс таланттардын баарын “болчу” деп, өткөн чак менен эскерип отурабыз. КР эл артисти, даңазалуу режиссер эжебиз 60тан ашык дүйнөлүк, орус жана улуттук классикалык чыгармаларын сахналаштырды. Онго жакын пьесанын автору болду. Ал европалык үлгүдөгү атамекендик театр искусствосунун өнүгүшүнө жарым кылымдан ашык мезгил кызмат өтөдү. Эми минтип, баары тизилип учкан каркыралардай катарын бузбай өтүп кете беришти. Аларды эскерип туруу биздин милдет.

  1-апрелдеги “өч алуу”

Бир жылдары Офелия эже менен Кыргызстан театр ишмерлер союзунда бирге иштеп, ага жакын болуп калдым. Ошондон болсо керек, кээде ээрчип алып, өзү тууралуу бир нерселерди сүйлөтүп алчумун. “Эже дагы айтып бериңизчи”, – деп кызыктуу кептерин угуудан тажабас элем. Ал азыркы Т.Абдумомунов атындагы кыргыз драма театрында иштеп жүргөн кези. Таң эртең менен жумушка келе жатса, көчөдөн бир жигит: “Эжеке, сиздин капчыгыңыз түшүп калды” дейт. Ал артын караса, “Бүгүн 1-апрель эмеспи” деп, күлүп басып кетет. ��же театрга жүгүрүп кирип келип, дароо аксакал актерлорду чогултат. “Акебайлар, дейт демигип, Борбордук Комитет жактан жакшы кабар уктум. Компартиянын Борбордук Комитетинин Биринчи секретары Т.Усубалиев өзү кабыл алып, сүрсүп жаткан наам-сыйлыктарды берет окшойт. Аттуу-баштууларды келсин дептир. Кокуй тезирээк баргыла, кечиктиңер”, – деп шаштырып калат. Актерлордун айрымдары, үйүнөн орден, медалдарын алдырып, кээси такси чакырып чаап барып, кара костюм, ак көйнөктөрүн кийип келе коюшат. Бири эжени: “Угуп алып эмне эрте айткан жоксуң?” деп каарыйт. Жүрөктөрү дүкүлдөп, эргип шашкандардын он чактысы БКга жетип барышса, ал жердегилер чакырган эместигин айтышып, жолго салышат. Офелия эженин ал жоругун башкалары угуп алышып, “Окебай, ушуларды абдан туура кылдың. Өчүбүздү бир алып бердиң”, деп, кыткылыктап күлүшөт. Ал эми БКга баргандарга: “Ар дайыма наам-сыйлык сурап, даттанып бара берип көнүп калган жериңерге жарым саат отуруп келишсин, ак үйдөгүлөр арызчыларды сагынышкандыр деп ойлодум”, – деп 1-апрелди эске салып кутулуп кетиптир.

  Бакен Кыдыкееванын “өрдөктөрү”

Гезитте иштеп калган жылдары деле Офелия эже менен маектешип калчумун. Бир ирет: “Бакен Кыдыкеевага коомчулук улуу актриса гана эмес, адамгерчилиги дагы бийик экенин айтып келишет. Мындай баа ага эмнеликтен берилген?”, – деп сурап калдым. “Мен анда Т.Габбенин “Альманзордун сыйкырдуу шакектери” чыгармасын репетиция кылып жаткам, – деп, сөз баштады ал. – Бакен эже канышанын ролунда болчу. Залда театралдык студиянын студенттери отурушкан. Репетиция бүтөр замат бир жакка шашып жаткан Бакен эже бир бутафорияны буту менен тээп чыгып бараткан. Мен аны дароо токтотуп: “Бакен эже, кайра кайрылып, тиги оокатты колуңуз менен көтөрүп, ордуна коюңуз. Ал тетрдын мүлкү эмеспи”, – дедим. Бакен эже болсо: “Ии, шашкалактап жатып, көрбөй тээп алган турбайымбы. Кечирип койгула айланайындар”, – деп кечирим сурады. Ошол жетимишинчи жылдары мен жаш режиссёр болчумун. Ал эми Бакен эженин даңкы ай чапчып турган кези эмес беле. Мүмкүн анын ордунда башка бирөө менин өзүмдү “ордума ортургузуп” коймок. А чынында улуу адамдар гана кектебейт, кечирим суроого эрки жетет. Ошол эле күнү кечинде чарчап театрда отурсам, Бакен эже келип: “Жүр, Окебай, кыздарды чогулт, өрдөктөргө түшүп ойнойбуз”, – деп, шаңкылдап күлүп калды. Ал театрдын жанындагы Панфилов паркындагы өрдөк кылып жасалган каруселдерге түшүп алып, кудум баладай ойногонду жактырчу. Ошентип кээде эжени ээрчип барып, өрдөк каруселдерге түшчүбүз”, – деп эскерген.

  Жамановду жылан менен коркутуп

Залкар актер Сыдыкбек Жаманов жаш кезинде тоодо чөп чаап жүрүп, чарчаганда чалкасынан жатып уктап калыптыр. Бир кезде анын төшүнө кулачтай болгон жылан сойлоп чыгып, оролуп жатып алат. Чочуп ойгонуп, жыланды “шарт” таштап жиберип, кутулууга үлгүрүптүр. Ошондон кийин, ал өмүр бою жыландан коркуп жүрүп өткөнүн айтып калышчу. Анын бул окуясын тамашакөй актерлор жакшы билишчү экен. Бир жолу Офелия эженин алты жаштагы уулу Медет дүкөндөн жыгачтан жасалган оюнчук жылан саттырып алат. Апасын ээрчип театрга келген бала аны менен актерлорду коркутуп ойной баштайт. Ошол учурда ал кездеги жаш актерлор Имаш Эшимбеков менен Тургун Бердалиев экөө тамаша кылмакчы болуп, балага: “Тээтиги байкеңди барып коркутуп кел”, – деп, Жамановду көздөй жиберишет. Жаманов: “Айланайын, бул кимдин баласы эле менден ары алгылачы”, – деп, чуркаган боюнча театрдын фоесин аралай качат. Оюнчук экенин көрүп турса да “чын жыланга окшоп жатпайбы”, – деп, жүгүрүптүр.

  Апамдын тарбиясы

– Апамдын көпчүлүк убактысы жумушта өтчү. Ошого карабай колго лагман чоюп, бешбармак, палоо жасап берүүгө түн болсо да убакыт тапчу, – дейт, режиссёр эженин уулу Эрик Тургунбаев. – Апамды ээрчип алып театрга барганды жакшы көрчүмүн. Анткени, ал жакта спектаклдерге колдонулчу жыгачтан жасалган сонун кылычтар, автоматтар, пулемёттор турчу. Булар мага чыныгы буюмдай сезилип, “мага ойноого беришсе”, – деп кыялданчумун. Декорациянын, бутафориялардын өзгөчө жыты болот. Бала чакта мага ошол сырдуу, кызыктуу атмосфера абдан жакчу. Спектаклдин каармандарынын сонун кемер курларын көрүп алып, “Кандай бактылуу адамдар ушуну курчанышат болду экен”, – деп ойлочумун.

– Апам агам экөөбүздү катуу кармап тарбиялады. Башталгыч класстарда окуп жүргөн кезим болчу. Бир классташым экөөбүз сабактан качып, “Люкс” дүкөнүнө бардык. Ал жерден мага оюнчук машина абдан жагып калды. “Кызыл машинаны сатып алсам, үйгө алып барып полго дырылдатып ойносом”, деп кыялданып кеттим. Мектепке келсек биздин класс физкультура сабагында экен. Кийим которчу бөлмөгө барып, классташ балдардын чөнтөгүн “тазалап”, тыйын-чакаларын алып жатканбыз. Ошол учурда уурулугум кармалып калып, ал кабар апама жетти. Эми мени кур менен далыман шапалак алат го деп жүрөгүм түштү. Апам кечинде тамакка отурганда, “Эми сени театрга алып барганымда ал жердегилер Офелиянын баласы ууру дешет”, – деп коркутуп айтты. Апамдын бул сөзү мага октой катуу тийди. Театрдагы Советбек Жумадылов, Бакен Кыдыкеева, Даркүл Күйүкова сыяктуу дөө-шаа артисттер “Офелия Эркинбаеванын уулу ушундай экен да…” деп, жаман көрүп жатканын элестетип жибердим. Ойлоп алып, уятымдан жүрөгүм “зырп” этип кетти. Көрсө, режиссер адам, адамдын жан дүйнөсүнө таасир эте турган жагдайды дароо табат турбайбы…

Апам драматург авторлор менен чыгар-маны талдап иштегенде эркектей болгон тике карап айтма курч мүнөзү сезилип турчу. “Бул пьесаңды сахналаштырууга болбойт. Мени кыйнабай алып кете бер. Сценадагы окуя конфликт аркылуу чечилиши керек. Анысы жок эле, былжыратып сүйлөтө берипсиң”, – деп айтып салчу. Төлөмүш Океев “Кызыл алма” фильмин тартып жаткан жылдар экен. Чыңгыз Айтматов тасманы тартуу учурунда келип көрүп: “Мен мындай жазган эмесмин, бул жерден чыгармамды чойгулап жибериптирсиңер”, – деп айтыптыр. Анда улуу режиссер Океев: “Чыкемдин быша элек алмасын бышырайын деп жатсам да жакпай койдум”, – деп коёт дейт. Айтматов кийин көрүп алып, “Деги силерге, режиссерлорго арга жок экен”, деп, ыраазы болуптур. Анын сыңарындай, апам да далай авторлордун чыгармасын чогуу бышырышып, сахнага алып чыкты. Миң кырлуу, миң түрлүү түйшүгү бар чыгармачылыктын табияты ушундай экен, – деп эскерет эженин уулу Эрик Тургунбаев.

  Улуу актердун кичине ролу болбойт…

Бир жылдары кыргыз драма театрына иш менен барып калдык. Режиссер эже чоң залда Советбек Жумадылов менен кайсы бир спектаклдин эпизодун иштеп жатыптыр. Жумадылов болсо: “Азыр, капа болбой турчу. Кайра кайталайм”, – деп, кайра кирип-чыгып жатты. Иш аяктаган соң режиссер менен сүйлөшүп турдук. Ошондо Офелия эже: “Бул Сокебиз чыныгы улуу актер. Кечээги спектаклге көпчүлүк сценага артта найза көтөрүп турууга жаш балдар жетпей жатты эле, Бообек Ибраев: “Соке, капа болбой чыгып берчи”, – десе, Советбек костюм, паригин кийип келип туруп берди. Анда: “Кечээ келген баладай тигинде турганы эмнеси?”, – дегендер да болду. Эже бул тууралуу: “Кичине роль жок, кичине актер бар”, – деген ушул. Ар бир адам өз ишин жан дили менен сүйгөндө гана максатынын сересине жете аларын айтып калчу эле.

Нарынкүл НАЗАРАЛИЕВА, “Кыргыз Туусу”, 23.11.2017-ж.

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmborboru.su/2018/02/16/shekerdin-suusu-da-tashy-da-ajtmatov-dep-s-jl-g-nd-j-bolushu-kerek/

Шекердин суусу да, ташы да Айтматов деп сүйлөгөндөй болушу керек

Айтматов Шекер жөнүндө

“Эгер мен аалам койнун аралаган космикалык саякатта жүрүп, жер жөнүндө ойлончу болсом, сөзсүз аны өз айылым Шекердин образы аркылуу элестетээрим бышык. Анткени менин башатым – ушул Шекер, ушул жерде аталарым жана бабаларым жашаган. Ушул жерде мен жарык дүйнөгө келип, турмуш тааныгам, өз тагдырымды тапкам. Ата Журт деп аталган туулуп-өскөн жердин тартиби, салт-санаасы, ыр, жомогу, жаратылышы, абасы – бүткүл турпаты адамдын адам катары калыптанышында жана өз тагдырына ээ болуусунда зор таасири бар экендигине бекем ишенемин”. (Чыгармаларынын 8 томдук жыйнагы, 8-том. 5-бет)

* * *

“Шекер айылыма көп барам, эки-үч каттабасам көңүлүм толбой турат. Туугандарым келин алат, кыз берет дегендей, жакшылык-жамандыгы аралаш бул дүйнөдөн өткөндөргө топурак салуу – ал дагы парз. Айтор көңүл тартып турса шылтоо табылат да. … ар булактын чордону бар сыңары, мекен деген алп сөздүн кут түшкөн очок сыяктуу алакандай борбору болот эмеспи. Менин Мекеним – Шекер айылы. Биздин Шекер турган орду да мал-жанга жайлуу, суу башында, Таластын жон-арка тоосунун этегинде , эзелтен Манас делип аталган кош чокулуу улуу тоонун так түбүндө” (3-том, 280-бет).

“Теңир тоо падышасына” тоодой сый жарашат

Ар бир адамдын жүрөгүндө өз айылынын кичинекей сүрөтү жүрөт деген экен бир акылман. Улуу сүрөткер Чыңгыз Айтматов өз айылын жүрөгүндө гана сактабастан, чыгармалары аркылуу Шекердин ажайып сүрөтүн ааламга даңаза кылды. Айтматовдун чыгармалары аркылуу бүгүн Шекерди бүт дүйнө билет, анын “шекерлик” каармандары дүйнөнүн окумал журтуна жакшы тааныш. Дүйнө канчалык кең, канчалык ар башка жана кайталангыс сезилбесин Шекерде жашаган адам менен тээ Лондондо жашаган адам үчүн түпкү маанисинде бүгүнкү турмуш жана келечек үчүн көйгөй да, өксүк да бир, жашаган жери жана жашоо деңгээли ар башка болушу мүмкүн, бирок адам баласынын өзүнөн келип чыккан кесепеттердин залакасы да бир. Ошон үчүн Айтматовдун Шекердеги каармандары баарына тааныш, жакын жана көңүлгө кыт куйгандай уюп калат. Ошон үчүн жазуучу менен жөн эле баарлашкан адам же атайын суроолорун камдаган журналисттер да ар бир жолу Айтматовдон анын Шекери жөнүндө, андагы каармандар жөнүндө сурабай коюшкан эмес. Муну Айтматовдун россиялык жана башка чет элдик журналисттер, адабиятчылар менен маектерин окуган адам жакшы билет. Ал кайда жүрбөсүн Ата Журтуна сүйүүсү, кусалыгы ашып-ташып, Шекерге болгон сагынычын жашырган эмес.

Мына кыргыз журту, дүйнө коомчулугу Айтматовсуз 10 жылды өткөрдү. Бирок дагы 100 жыл өтсө да Айтматовдун ысымы ааламды чарк айланып жүрө берет. Ал өз таланты жана көрөгөчтүгү менен адамзат үчүн түбөлүктүү чыгармаларын калтырып кетти. Кытайдын таанымал жазуучуларынын бири Жаң Чыңжы Айтматовго «Ал абдан бактылуу жазуучу, анткени элин мактанычка бөлөп, теңир тоо падышасы болуп калды» деп, баасын берген. Ал Хемингуэй менен Айтматовду салыштырып: «Айтматовдун жаңы жана узакка жашай турган чыгармалары Хемингуэйди эски боюнча калтырып кете алды» ,- дейт (Макелек Өмүрбай, Кыргыз маданият борбору сайтынан алынды). Айтматовдун чыгармалары дүйнөнүн 176 тилине которулуп, 128 өлкөдө китептери жарыкка чыккан. Ошончо чексиз аалам Айтматовду кандай жакшы билсе, ошончолук Шекер боюнча кабары бар. Анткени Айтматов менен Шекер ажырагыс. Дүйнөнү тамшандырган чыгармаларынын учугу мына ушул жерден уланган жана кайра айланып мына ушул жерден бүтөт. Шекер Айтматовду аздектеп келген адамдар үчүн аны менен жолугушчу жандуу эстелик болушу керек. Бул атагы таш жарган улуу талантка таазимибиз, ошол эле учурда улут катары намыстын иши деп эсептейм.

  Айтматовдун Шекер айылында

Бүгүн Айтматов арабызда жок. Бирок ал өзү айткандай “… Таластын жон-арка тоосунун этегинде, эзелтен Манас делип аталган кош чокулуу улуу тоонун так түбүндө” өзүнүн даңктуу уулун ааламга аттандырган Шекер айылы турат. Бүгүн Айтматовду сүйүп окуп, талантына таазим эткен окурмандар зыярат кылчу жер — мына ушул Шекер. Сөзсүз Айтматовдун өзүн таппай, сөзүн туу туткан адамдар аны менен жолугушууну самап, улуу сүрөткердин балалыгы өткөн, улуу жазуучунун сезимтал жаш жүрөгү турмушту таанып, адамдык улуу сезим-туюмдарга сугарылган Шекерге келишет. Акыркы эле 2-3 айдын ичинде Айтматовдун Шекер айылына Швециядан, Словакиядан, Америкадан туристтер, Швециянын жана Түштүк Кореянын Кыргызстандагы элчиси келип кетишкен. Шекерге буга чейин да алыс-жакындан туристтер агылып келип турушкан жана мындан кийин да келе берет. Эмки жылы Айтматовдун 90 жылдык маараке жылында дагы көбөйүшү мүмкүн. Бирок атайын алыстан ат арытып келген коноктор Шекерден кандай таасир алып кетет? Алар Айтматовго болгон көксөөсүн толтура алышабы? Келген ар бир киши Айтматовдун үйү кайсы? Башка дагы Айтматовго байланыштуу эмне бар деп сурашы турган иш. Азырынча Шекерде келген конокторго мактанып көрсөтө турган эч нерсе деле жок. Келген коноктор айылдагы маданият үйүндөгү музейди көрүшөт. Андан кийин айылдын четиндеги ачык асман алдындагы музейге барышат.

Айылдын маданият үйүндөгү Айтматовдун музейи айыл жериндеги катардагы эле музейлерден эч айырмаланбайт. Анын чындыгында музей макамы деле жок. Себеби, музей макамын алыш үчүн анда 460 экспонат — өздүк буюмдары болушу керек. Ал эми мында Айтматовго тиешелүү 22 гана буюму коюлган. Калганы бүт сүрөт-документтердин көчүрмөсүнөн турат. Ал эми айыл четиндеги бак ичинде ��чык асман алдындагы музейде болгону Айтматовдун каармандарынын 16 таш эстелигинен башка эч нерсе деле жок. Айтматовдун дүйнөдөн кайтканына 10 жылдын жүзү болду. Бирок ушул кезге чейин жергиликтүү бийлик ааламдык ысмы бар Айтматовго заңгыратып бир музей же көркөм комплекс салбай эле койсун, ошол ачык асман алдындагы музей деп аталган жайды карап, айлана-тегерегин тазалап койбогону өкүндүрөт.

  Жетекчи жетик болсо…

Ачык асман алдындагы музейге барган адам жакшы таасир алгандын ордуна шаабайы сууйт. Себеби, ал жер таптакыр кароосуз калган. Таш эстеликтерди чөп басып, айлана-тегерегиндеги бактардын бутактары куурап, арыраак жагында бак баштан аяк куурап да турат. Бул жерге быйыл экинчи келишим. Былтыр да атайын барып көрүп, өз таасирлеримди “Шекер — Айтматов менен жолугушчу жер болушу керек” деп макала жазгам. Анда айыл аймагынын башчысы Сүйүн Калыбеков Нарын тараптан келген кудаларын ошол жерде тосуп жатканынын үстүнөн чыккан элем. Быйыл бул жердин абалы былтыркыдан да начар, эч каралбаптыр. Ошол макаламда бул жерге бирөөнү алып келип, Айтматовдун ачык асман алдындагы музейи деп көрсөтүштүн өзү мен үчүн уят деп жаздым эле. Бирок айыл өкмөтү уялбайт экен, бул ирет аны издеп атайын айыл өкмөтүнүн кеңсесинен жолукканымда ал эч уялбай-этпей эле ал жердин абалы бизди толук канааттандырат деп айтып таң калтырды. Ал ошентип айткандан кийин кайра барып, ал жерди толук видеого тартып койдум. Кызыккандар болсо кайсы убак болбосун көрсөтүүгө даярмын. Чет мамлекеттен келген туристтер ал жерди көргөндө эмне ойдо каларын элестеткенде айтаарга сөз таппайсың. Жакында эле Америкадан келген тарых изилдөөчү, өзү кыргызча шуулдатып сүйлөйт экен дейт, бир эстелигиңер кыйшайып кулаганы калыптыр деп музейдин абалына ичи чыкпаганын жашырбаптыр. Дагы бир эстеликтин башынын үстү жарымынан кетилип сынып турат. Бирок баары эле ага окшоп терс таасирин ачыкка айта бербейт да. Словакиядан келген турист кызды ата-энеси биз карыдык жете албайбыз, жок дегенде сен Айтматовдун айылын көрүп кел деп жиберишкен экен. Ал кыз музейдеги китеп текчеден Айтматовдун чыгармалары словак тилинде басылган китепти колуна кармап, көзүнө жаш алды дейт музейдин кызматкери Анара Касымова. Ал кароосуз калган Айтматовдун каармандарынын эстелигин көрүп кандай абалда калды болду экен?.. Макул, атайын каражат жок дейли. Бирок, мектеп окуучуларын алып келип, куураган талдарды кестирип, чөп-чарын чаап, айлана-тегерегин тазалап койсо эмнеге болбойт?! Ал үчүн көп акыл, көп акча деле керек эмес. Эгерде ушундай ишти уюштура албаса, анда анын башка кылар иши эмне? Жетекчинин демилгеси, ишке ынтаасы болбосо, айылым үчүн, элим үчүн иштейин дебесе эмне жыргаган иш бүтмөк эле? Айтматов менен жалпы кыргыз сыймыктанабыз. Ал эми шекерликтер эки эсе сыймыктуу, ошол эле учурда жоопкерчиликтүү да экендигин Сүйүн мырза түшүнө бербейт көрүнөт…

А чындыгында демилгелүү, өз кызматынын маани-маңызын сезе билген намыскөй жетекчи болсо, Шекер минтип көп айылдын бири катары сумсайып турмак эмес. Шекер башка айылга окшобошу керек, анткени ал Айтматовдун айылы. Айтматов көзү тирүүсүндө Шекердин киндигин ааламга туташтырып, тааныткан. Эми Айтматовду аздектеген окурмандар анын айылын издеп келе беришет, келе беришет. Кудайга шүгүр, демилгелүү адамдардын аракети менен мамлекет тарабынан да колдоо болуп, 15 гектар жерге ири маданий-эс алуучу комплекс куруу маселеси чечилгени жакшы иш болду. Шекерди Айтматов аркылуу дүйнө тааныгандай эле Шекер да келген ар бир адамга Айтматовдун элесин эске салган, ташы, суусу, дарагы, баары Айтматов деп сүйлөгөндөй ыйык жерге айланышы керек.

  Австриядан алынып келинген унаа

Айылдагы Күркүрөө маданият үйүнүн директору Саматбек Рыспаев Айтматовдун Австрияда элчи кызматында минип жүргөн “Ягуар” автоунаасы боюнча бир кызыктуу маалыматты айтты. Мелис Турганбаев министр болуп турган кезинде атайын Шекерге келип, айылдыктарга кубанычтуу кабары менен бөлүшөт. Көрсө ал Айтматовдун автоунаасын Бишкекке алып келиптир. Эми аны Шекерге алып келүү оюн айтат. Бирок кийин белгилүү болгондой ИИМдин балансынан аны түз Шекерге өткөрүүгө болбогондуктан ТИМдин балансына өтөт экен. Эми ошол жактан өз жол-жобосу менен өзүңөргө алып алгыла дейт ал. Саматбек Рыспаев бул боюнча тиешелүү мекемелерге каттарды жазат. Бирок ушул кезге чейин ал машинадан дайын жок. Угушума караганда Ата-Бейитке коюу маселеси каралып жаткан окшойт, — дейт Саматбек Рыспаев.

Эң башкысы генерал Мелис Турганбаевге рахмат, анын күчү менен Айтматовдун унаасы Бишкекке алынып келиптир. Бул генералдын мекенчилдиги жана адамдык бийик сапатынан кабар берет. Болбосо бул иш анын кызматтык милдетине кирбейт эмеспи. Ал эми 4-5 жылдан бери айыл аймагынын башчысы Сүйүн Калыбеков кайсы иши үчүн өзүнө канааттанып отурат деп таң каласың. Мен аны менен сүйлөшүп жатканда шашып жатканын айтып, ордунан тура качкысы келип араң отурду. Иштегиси келбеген адамга шылтоо көп, а иштейм деген адамга кыларга иш көп болот да…

  Айтматовдор жашаган үй кайсы?

Айтматовду аздектеп анын туулган айылына ат арытып келгендер үчүн чыгармалары боюнча атайын маршруттарды түзүп коюу жергиликтүү эле бийликтин колунан келе турган иш. Интеллектиси бийик, идеяга бай жетекчи болсо чыгармачылык менен иштеп жоктон бар кылмак. Мисалы, ачык асман алдындагы музейдин аймагында “Чыңгыз булак” бар экен. Минтип айтылып калышынын себеби Чыңгыз Айтматовду “эл душманынын уулу” деп пионерге кабыл албай коюшканда ал ушул булакка келип, атам болгондо мени минтишмек эмес деп ыйлап, ичиндеги бугун чыгарган экен. Ал эми ушундан көп алыс эмес жерде кадимки Ысмайылдын үңкүрү жатат. Так эле бутуңдун түбүнөн чыгып жаткансып күрүлдөп Күркүрөө суусу агып жатат. Ал турсун туристтер Жамила менен Даниярдын сүйүүсүнүн күбөсүндөй болгон Маймак станциясын да эстеп, кайда деп сурашат экен. А Дүйшөндүн мектебичи? Мына ушул сыяктуу туристтер кызыккан жерлердин айлана-тегерегин оңдоп-түздөп, чыгармачылык менен ылайыгына жараша кошумча-алымчасын жасап окшоштуруп койсо келген адамдарга кызыктуу болуп, Шекер менен таанышуусуна кошумча мазмун жана көрк бербейт беле дейсиң…

Ал эми Шекерге келген адам Айтматовдун жашаган үйү кайсы деп сөзсүз сурайт. Мага да кызык болду. Бирок жок, ал качан эле жок болуп кеткен да деген кайдыгер жоопту угасың. А бирок Айтматов кайда жашаганын бир эскерүүсүндө өзү: “Атамдын эжеси Карагыздын сокмо дубалдан тургузулган үйү ушул кезге чейин сакталып турат. Бул үйдө кыйла мезгилдерден бери эч ким жашабайт. Бирок бир кезде биз, апам жана анын төрт баласы ушул үйдө тирилик кечирчүбүз. Башыбызга кыйын күндөр түшкөндө апам ошол жепирейген үйдөн: “Карагылачы, биздин тоолор кандай керемет! Ушулардын баары биздин тоолор эмеспи!” деп Манас-Ата тарапты жаңсап көрсөтөөр эле”, — деп 1978-жылы жазган экен. Ошол жерди Айтматовдун үйү кылып койсок болбойбу?! Эгерде жок болуп кетсе окшоштуруп жасап койсок эмне кудай алдында күнөөлүү болобузбу?!. Азыр да кеч эмес, муну жасашыбыз керек. Дүйнө коомчулугу рухий пайгамбар катары кабыл алган Айтматовдун туулуп-өскөн айылында жашаган үйүн, балалыгынын изи калган жерди көрсөтүп бере албасак, бул биз үчүн кечиримсиз иш.

  “Чыңгыз ордо” комплексинин курулушу тездетилсе

Ооба, Айтматовдун айылын издеп алыс-жакындан келген адамдар үчүн азырынча көңүл толгондой көрүнүш жок. Бирок айылдагы намыстуу уулдардын аракети аркасында Президенттин, Өкмөттүн колдоосу менен 15 гектар жер аянтын ээлеген жерге “Чыңгыз ордо” маданий комплексин куруу маселеси чечилди десек болот. Депутат Рыскелди Момбеков, айылдык активист Сейдакпар Исмантаевдердин аракети менен комплекс түшчү жер трансформациялоодон өтүп, комплекстин долбоору даярдалууда. Бул курулуш жазуучунун 90 жылдык мааракесине чейин бүтөт деп айталбайбыз. Айтматовдун адамзат үчүн актуалдуулугу 90 жылдык же 100 жылдыктар менен эле ченелбейт. Анын адамзатка калтырып кеткен мурасы кылымдар өтсө да маанисин жоготпойт. Андыктан кечигип болсо да улуу адамыбызга сый-урматыбызды көрсөтүп, анын туулган жерине көргөндүн көзү сүйүнүп, көңүлү толгон өзгөчө бир эстелик болчу иш жасоо аракети болууда. Айтматовдун Шекерине атайын зыяратка келген меймандардын көксөөсү толбой, бу кыргыз ушундай улуу адамын барктай албаган бир байкуш эл экен да деп көңүлү кайт кетпеши керек.

Бегим ТУРДАЛИЕВА, “Эркин тоо”, 13.07.2017-ж.

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmborboru.su/2018/02/11/dooronbek-sadyrbaevdin-adabij-murasy/

Дооронбек Садырбаевдин адабий мурасы

Айтылуу кинорежиссёр, акын жана прозачы, коомдук ишмер Дооронбек Садырбаевдин чыгармаларынын “Даанышман” аттуу беш томдугу жарык көрдү. Садырбаев атындагы кайрымдуулук фонду чыгарган томдуктар��ын бет ачары ушул жылдын 13-февралында саат он бирде Алыкул Осмонов атындагы улуттук китепканада өтөт.

“Даанышман” китебин чыгарган Садырбаев атындагы кайрымдуулук фондунун башчысы Кубанычбек Садырбаев менен маектештик.

“Азаттык”: Кубанычбек мырза, Дооронбек аганын артында калган адабий-маданий мурасын беш томдукка топтоп, элге сунуш кылып жатыпсыз.

Садырбаев: Дооронбек агамдын кол жазмалары, кылган иштери унутта калбасын деген ниет менен беш томдукка “Даанышман” деген ат коюп чыгардык.

Бул томдуктарга Алыкул Осмонов тууралуу романы, эки томдугуна парламенттик ишмердиги, сүйлөгөн сөздөрү кирди, андан кийин мурда чыкпай кол жазма бойдон калган аңгемелерин, ырларын топтодук. Буга чейин “Жалгыздын жары Кудай” деген китеби чыккан. Баары беш том болду, бет ачарын 13-февралда, туулган күнүндө Алыкул Осмонов атындагы Улуттук китепканада өткөргөнү жатабыз.

Дооронбек Садырбаев Жогорку Кеңештин депутаты болуп турганда түшкөн сүрөт.

“Азаттык”: Дооронбек ага ар тараптуу талант эле. Кинодо роль жаратып, өзү да кино тартчу. 1970-жылдары анын аңгемелери басма сөзгө көп чыгып, элге таанылган. Дегеним, жыйнакка бардык чыгармалары кирдиби?

Садырбаев: Негизинен топтолду. Бирок мурда бизге айтып жүргөн айрым кол жазмалары бар экен. Топчубек Тургуналиевди Каракол түрмөсүнөн бошотуп алган “история делается нами” деген сөзү бар эле. Ошол чыкпай калды. “Прости, мой брат кыргыз” деген дагы бир сөзү бар. Феликс Кулов камалганда жазган. Бул да кирбей калды. Аларды кийин өзүнчө чыгарам.

Дооронбек Садырбаев атындагы кайрымдуулук фондун түзгөм, аны өзүм жетектейм. Бул иштердин баарын ошол фонд аркылуу жасап жатабыз. Ушул жерден айта кетишим керек. Китепти чыгарам деп кайрылганымда, мурдагы президент Алмазбек Атамбаев 250 миң сом, депутат, мурдагы спикер Асылбек Жээнбеков Жогорку Кеңештин эсебинен 200 миң сом акча берди.

Өмүрбек Бабанов премьер-министр болуп турган кезинде 100 миң, вице-премьер Тайырбек Сарпашев 100 миң, ыраматылык Табылды Эгембердиев 100 миң сом берген. Мына ушинтип акча чогултуп, ага китептерди чыгарып, агамдын эмгектерин түбөлүккө калтыргыбыз келип турат.

Дооронбек агамдын бул эмгектерин мен чыгарбаганда ким эстейт эле? Булардан тышкары жыл сайын фонддун атынан жардамга муктаждарга, бей-бечараларга ун таратам. Китептин сатылышынан түшкөн акчага жылына бир берилчү Дооронбек Садырбаев атындагы сыйлыкты уюштурсакпы деп жатабыз.

Сыйлык 100 миң сомдун тегерегинде, ал кино тармагынабы же акын-жазуучуларга берилеби — аны Байкоочу кеңеш менен макулдашып чечебиз.

“Азаттык”: Дооронбек Садырбаевдин жоктугу азыр аябай билинип турат. Кашкайган чы��дыкты тартынбай бетке айткан, акыйкатты туу туткан, ага өзүнүн башын сайган чыныгы мекенчил, патриот, сөз чечени, кайталангыс акын, жазуучу, киночу эле. Ушундай үлкөн таланттын жаралышына кандай шарт-жагдайлар себеп болгон?

Садырбаев: Биздин чоң ата, чоң энелерибиз, өтө таланттуу, колунда бар адамдар болгон. Ал эми атам 44 жашында эле өтүп кетиптир. Ал комузду мыкты черткен адам болгонун айтышат. Мен атамды билбей калдым, ал каза болгондо сегиз айлык бала экем. Атам тамашакөй, Бухарадагы эски мектепти бүткөн дин адамы болуптур. Ошондон улам эл аны Садырбай кары дешчү экен.

Атам балдарынын жетилип, Дооронбектин депутат, Кыргыз эл баатыры болгонун, карындашы Гүласал депутат болуп, жооптуу майданда эмгектенгенин, менин чоңойгонумду көрбөй калды. Ушуга арман кылам. Атам менин түшүмө кирбейт, Дооронбек кирет.

Апам ыраматылык: “Балдарым, атаңар эрте кетти. Анын атын булгабагыла. «Баланчанын балдары жаман чыкты» деп айтышат. Андан көрө окугула” деп көп айтчу эле.

Дооронбек Садырбаев жубайы менен.

Дооронбек байкемдин колуна мен 10-классты бүткөндөн кийин келгем. Анда жаш баламын, ойнойм, күлөм, бир жактарга барам, уктайм. Кайсы маалда турбайын уктоочу бөлмөсүндө каламы колунан түшпөй отурганын көрчүмүн. Ак мээнет менен ушул даражаг�� жетти. Өз киндигин өзү кести, бирөөлөр жардам берген жок.

Агам тилге келбес нерселерди келиштирип жазып койчу. Бардык маселени так сыпаттап, келиштирип айтып, жазганга келгенде алдына киши салчу эмес. Чукугандай сөз тапкан чечен эле. Мына шайлоодо көрдүк, каршылаштары аны жамандап, эмнелерди гана айтпады. Биз “Эй, Дооронбек аке, бирдеме дебейсизби” десек, унчукпай бирок убагы келгенде келиштире айтчу эле.

“Азаттык”: Мен байкагандан Дооронбек ага архивине аябай этият мамиле кылчу эле. Алардын баары сакталып турабы? Китеп болуп чыккандан кийин алар Кол жазмалар фондуна өткөрүлөбү же өзүнүн фондунда сакталып тура береби?

Садырбаев: Агамдын өзүнүн китепканасы бар. Кол жазмалары – баары ошол жерде сакталуу. Ал эми кол жазмаларын көрөбүз, жеңем менен макулдашып анан чечебиз. Агамдын окуган ырларын “Алтын фондго” жаздырдым. Радионун архивине берип, өзүбүзгө бир нускасын алып койдук. Анын бардык үн архивин жаздырып, сактап койдук. “Алтын дискке” жаздырдык. Учурдан пайдаланып элге кайрылып коёюн:

Урматтуу замандаштар! 13-февралда, Дооронбек Садырбаевдин туулган күнундө Алыкул Осмонов атындагы Улуттук китепканада саат он бирде “Дооронбек Садырбаев. Даанышман” аттуу китептин бет ачары болот. Дооронбекти сыйлагандар, кадырлагандар ушул иш-чарага келип кетиңиздер!

Дооронбек Садырбаев 1939-жылы Ноокен районунун Апыртан айылында туулган. 1995-жылдан 2008-жылга чейин Жогорку Кеңештин депутаты болгон. «Кайран эл» саясий партиясын түзгөн. 70тен ашык даректүү, 16 көркөм тасманын, сегиз китептин автору. Кыргыз эл баатыры, Кыргыз эл артисти жогорку наамдарынын ээси Дооронбек Садырбаев 2008-жылы 28-майда каза болгон.

Бекташ Шамшиев, «Азаттык», 10.02.2018-ж.

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmborboru.su/2018/02/07/biz-bilgen-zhana-bilbegen-midin/

Биз билген жана билбеген Мидин

Кыргыз совет адабиятынын өзүнүн куйкум сап сатиралык ырлары, татынакай лирикалары, көрүүчүлөрдү күлкүгө тундурган драмалары менен байыткан акын Мидин Алыбаевди кимдер гана билбейт. Анын атын укканда эле көңүлдөрүндө күлкү түнөп, лирикаларын тамшануу менен окушуп, обонго салып ырдап жүрүшөт. 42 гана жыл өмүр сүрүп жашап, көзү өтүп кетсе да артында аябагандай баалуу адабий мурас калтырып кетти.

Анын китептери дүкөндөрдүн текчелеринде кардар күтүп турчу эмес. Мейли малчы, дыйкан болобу сатып алышып, аяр-лап окушуп ыйык нерселериндей сакташаар эле. Өзүм күбөмүн, 1959-жылдын октябрь айы болуш керек эле, мурдагы Совет көчөсүнүн азыркы Алыкул Осмонов атындагы китепкана турган жерде китеп дүкөнү бар болчу. Бир күнү ошол жерге жумуштап келсем, алдында бир топ жазуучулар китептерин окурмандар-га өздөрү сатып жатышыптыр.

Мидин турган столдун жанында окурмандар көп топтолушуп, китептерин бат эле талап кетишкендей болду. Мидикең болсо, ар бир аларманына ыр менен каалоотилек жазып, автограф берип жатты. Ыраазы болгон окурман анын жанынан жылмайып күлүшүп, жакшы маанай менен узап кетип жатышты. Башка акын-жазуучулардын столунун жа-нында алармандар аз топтолушуп, китептери өтпөй жаткандай көрүндү мага. Акындын мындай сүймөнчүлүккө ээ болушуна анын энесүтү менен кошо келген кайталангыс таланты себепчи болгонбу деп ойлоймун.

Ушул макаланы баштап жатып, акындын өмүр башаты болгон балалык чагы жөнүндө жаза кетүүгө ниет кылып, Мидин тууралуу замандаштарынын, калемдештеринин эскерүүлөрүн окуп чыгып, эч маалымат ала албадым. Көрсө, мен “Минип жүрүп атын издеген” деген макалда айтылган болуптурмун. Иш кагаздарымды аңтарып иретке салып жатып, мындан көп жылдар мурда машинкага басылып эскирейин деп калган кол жазмага тушугуп калдым. Ал кол жазма жээним Сабырбек Кулманбетовго таандык эле.

Сабыкем да жазмакер, чукугандай сөз тапкан, кепке, сөзгө жакын адам эле. Чейрек кылымдан ашуун райондук “Демилге” гезитинде редактор болуп иштеген. Мидинди ээрчип көп жүргөн, анын куйкум сөздөрүн уккан куйма кулак инсан болучу. Кол жазманы бир сыйра көздөн өткөрүп окуп чыгып, эскерүүнү калыбынан бузбай ал кишинин айтуусунда берүүнү туура көрдүм.

Мидикем өзүнүн төрөлгөн мезгилин эскерип, “Авроранын” залпына аралаш туулган ба-ламын” деп калчу. Мидин 1917-жылы ноябрь айынын алгачкы он күндүгүнүн биринде Жумгал районундагы Миң-Теке жайлоосунун Кайың-Суу конушунда жарык дүйнөгө келген. Кайың-Суу тоо ылдый шаркырап ак-кан суусу, суу бойлоп адамдын көз жоосун алып өскөн тал, кайыңды, четин, долоносу менен көрктүү ажайып кооз жер.

Мидиндин атасы Алыбай чукугундай сөз тапкан чечен, алпейим адам болгон. Жаш кезинде жергиликтүү байлардын жылкысын багып, оокат өткөргөн. Шайдоот, шамдагай жигит катары элге таанылган. Кийин совет бийлиги учурунда “Чаек” колхозуна биринчилерден болуп мүчөлүккө катталып өтүп, колхозчу болуп жылкычылык кесибин уланткан. Мидиндин энеси Бегим колунан көөрү төгүлгөн уз, оймочу, бычмачы, улуттук кийимдерди бабына келтирип тиккен жана жасаган иши менен айылына кадырлуу, жамактап кубулжутуп сөз сүйлөгөн кошокчу болуптур. Анын кымызын “Бегимдин кымызы” дешип эңсеп келип ичишип, кең пейилин, эмгекчилдигин, кандай гана иш болбосун майын чыгара жасаганын эл дайыма айтат экен.

Мидин төрөлгөндө чоң атасынын кыйышпас досу Сулайман молдо азан чакырып, атын Асамидин деп коюптур. Сулайман молдо ырымдап ымыркайды уулу Маматемирге асырап алууга сурап берет. Маматемир Сулайманов кийин кедей-кембагалдардын балдарын окуткан мугалим болгон. Агартуу ишинде үзүрлүү эмгеги эске алынып, “Кыргыз ССРинин мектептерине эмгек сиңирген мугалим” деген наамга татыктуу болуп, бактылуу карып, дүйнөдөн кайткан.

Чоң атасы Кубат небереси Асамидинди үч жашка чыккыча көрбөйт. Бир күнү досу Сулаймандыкына барат. Ай-ылдагы аксакалдар уй-мүйүз тартып кымыз ичип отурушкан болот. Асамидин чоң атасын тааныгандай чуркап келип, алдына отура калат. Ошол бойдон турбай коёт. Баккан аталары чакырса барбай, чоң атасынын алдына ого бетер кыналып отура берет. Чоң атасы Кубат:

– Сулайман мен сенден бала алган жокмун, бердим. Акыреттик достук антымды актадым. Мен баланы эмес, үч жыл көрбөй сени сагынып сага келсем, бул жаман минтип алдыма отуруп албадыбы, – деп жашыгансып кетет.

– Кубат, кой жашыба. “Бөрү баласы ит болбойт” деген сөздүн чындыгы ушул. Небереңди алып кет, мен таарынбаймын. Атын Мидин деп өзгөртүп, тоюңа чакыр, – деп Сулайман молдо Асамидинди чоң атасына өңөртүп жиберет. Кубат кубанычы койнуна батпай, небересин алып үйүнө келет.

Балага бапестен жаңы союлган жылкынын этин беришип тойгузушат. Бала тамак жегенден кийин эле эти ысып, оозунан ак көбүк чыгып, куса баштайт. Алы кетип, кумсарып соолуйт. Эси чыккан ата-сы Сулайман молдого киши жиберип алдырат. Молдо келсе бала кө��үн ачпай, соолуп жатат. Баланы алдына алып отуруп, тамырын кармап, маңдайын басып, үйгө келгенден кийин эмне тамак бергендигин сурайт Сулайман молдо. Тигил��р жаңы союлган жылкынын эле этин беришкендиктерин айтышат. Сулайман молдо:

– Кокуй, бул макүрөө эт жеген турбайбы. Бул балага аныңар жакпайт, – дейт.

Көрсө, балага уурдап келип союшкан жылкынын ич этин беришкен экен. Бала ошондон улам арууркап ооруган турбайбы. Молдо дем салып дарылагандан кийин тез эле оңолуп, калыбына келет. Көрсө, өз атасы Алыбай уурдап келип сойгон жылкынын ич этинен наристе балага беришип, арууркатышкан турбайбы.

Чоң атасы Кубат эл чакырып, мал союп, той өткөрүп, небересинин атын өзгөртүп Мидин коюшат. Сулайман молдонун батасын алып, аны аттап-тондоп узатышат. Мидин чоң атасы менен бир жатып, бир туруп, сүйлөсө тили бал, укканын унутпаган баамчыл, чынчыл, жазганбай сүйлөгөн бала болуп чыга келет.

Бегим апа бели ооруп, куяңы күчөп, басып туруусу кыйындап, оорулуу болуп калат. Мидиндин улуу агалары эр жетип калышса да, үйлөнбөй жүрүшөт. Казан-аяк кармаган ургаачы бүлө жок энесинин кыйналып жүргөнүн баамдаган Мидин агаларынын көзүнчө:

– Атың Бегим, Оорулуу болду белиң. Же сенде жок келин, – деп жамактайт.

Ушул какшык жамакталган сөздү айткан Мидин беш эле жашта экен. Ошентип Мидикең ыр дүйнөсүнө беш жашында кошулган экен. Октябрь революциясына жашташ Мидин, адегенде айылдык мектепте окуп, кат-сабатын жоюп, анан борборубуздагы алгачкы окуу жайы болгон – педагогикалык техникумда окуусун улантат.

Ошол кезде республика үчүн кадрларды даярдоонун чордону болгон техникум илим-билимге суусаган жаштарды койнуна алып, тарбиялап чыгарды. Ал ушул жерде адабий чөйрөгө аралашат. Ырлары республикалык басма сөздөргө жарыяланат. Акындык кесипти аркалаган Мидин өзүнүн курч сатиралары менен эл оозуна тез алынып, талант катары элге-журтка белгилүү боло баштайт.

Мидиндин алгачкы ыр жыйнагы “Бактылуу жаштык” деген ат менен 1937-жылы жарык көрүп, окурмандарга тартууланган. Мидин анда жыйырма эле жашта болгон. Мындай куракта китеп чыгарган таланттар Казакстан менен Орто Азия чөлкөмүндө саналуу гана болсо керек. Жаш акындын “Бактылуу жаштыгы” окурмандар тарабынан жылуу кабыл алынып, жыйнактын жетишкен жана кемчилик жактарын белги-леп көрсөтүшүп, улуу муундагы жазмакерлер өз сунуш-пикирлерин айтышкан эле. Ошол кезде таанымал акын болуп калган Кубанычбек Маликов:

– Мидиндин тунгуч ырлар жыйнагы жүрөгүнөн сызылып чыккан ысык толкундар, көңүлдү көтөрүп, үмүт арттыра тургандай толкундар, – деп айтып келип, жыйнактын айрым кемчиликтерине да токтоло кетет.

Мидиндин замандашы жана калемдеш курбусу Райкан Шүкүрбеков белгилегендей, алардын чыгармачылык башаты пед-техникумдун дубал гезити болгон “Үмүттүү жаштан” башталат. Бир күнү Аалы Током-баев баштаган акын-жазуучулар педтехникумга келишип, дубал гезитке чыккан жаш таланттардын ырларын көздөн өткөрүп окуп жатышып, Алыкул менен Мидиндин ырларын айрыкча бөлүп мактагандыгын кошо келген Жусуп Турусбеков эскерет:

– Мидинди адабиятка киришкенде эле Мидин болуп калган деп айтуу туура эмес. Ал деле башка жазмакерлердей эле көп кыйынчылыктарды башынан өткөрүп, чыгармачылык өнөрдүн азаптарын тартты.

Анын “Бактылуу жаштык” ырлар жыйнагы идеялык-тематикалык жагынан да, көркөм туюнтуу каражаттарынын колдонулушу боюнча да өзүнчө жаңы сапаттар менен айырмаланып көрүнө алган жок.

Педтехникумда окуу, редакцияларда иштөө, Финляндиядагы согушка катышуу, эл арасында болуусу чыгармачылыгына шык жаратып, талантына талант кошту. Ал жыйнактан жыйнакка өсүү жолунда болду. Акын Мидин кийинчерээк “Ыр-лар жыйнагы” (1947-жыл), “Жаңы ырлар” (1949-жыл) деген поэтикалык китептерин чыгарды. Ушул эки жыйнак Мидиндин чыгармачылык жолунда анын ийгилигин көрсөткөн бурулуш мезгилин аныктаган китептер болду.

Акындын дагы бир белгилеп кетерлик ийгилиги – фольклор менен профессионал поэзия салттарын айкалыштыра билип, аны өз чыгармачылыгында билгичтик менен колдоно билүүсүндө болду. Ала-Тоого арнап далай акындар делбеленип ырлар жазышты. Бирок ошолордун ичинен Мидиндин “Ала-Тоо” деген ыры өзүнүн шаңдуулугу менен айырмаланып тургансыйт. Кана эмесе, угуп көрөлү:

Кереметтүү сен атасың-энесиң, Салыштырып сага ким жер теңесин. Көңүл толкуйт, көркөмүңдү көргөндө, Кандайдыр бир жүрөккө дем бересиң. Ырым менин, сенин демиң эмеспи, Шыктанамын минип кыял кемесин. Карааныңдан кагылайын Ала-Тоо, Калкып жаткан кандай сонун немесиң. Качан жүрөк кагышынан танганда, Бир тартылып өтүп кетер элесиң.

Кандай гана керемет ыр. Окуй баштаганда эле ак мөңгүлүү Ала Тоонун элеси көз алдыңа келе калат. Ал эми “В.Маяковскийге акындык отчёту” анын жаңычылдык багыттагы көз караштарын чагылдырган чыгарма болуп эсептелет. Мидин Алыбаевдин махабат темасындагы лирикалары бат эле өчүп калчу сезимдерден кокусунан жаралып калган ырлар эмес, ал өзүнүн түбөлүктүүлүгү менен айырмаланып турат. Ошол ырларынын бирин окуп көрөлүчү:

Таң салкын, сулуу тыптынч уктап жатат, Төгүлгөн кара чачы жаздык жайнап. Көшүлгөн көркөмүнө көөнүм толуп, Ойготпой ойго кетип турдум байкап. Бүркөлөт кээде жарк деп кашын керет, Эки эрин эп келишип, бүлк-бүлк эт��т. Түн бою чырак тиктеп отурду эле, Түшүнө алда нелер кирсе керек.

Мынакей, уйкудагы сулуунун элестүү портрети. Акын чеберчилик менен ырында сүрөтүн тартып койду. Же дагы бир сүйүү темасындагы ыры:

Кыйнабачы, жүрөктөгү жарадай, Кылгырбачы, койчу мени карабай. Же күлүп кой, же кирпигиң ирмечи, Куса болдум сагынычым тарабай. Үн жок сөз жок, томсоросуң турасың, Ыйлап, ыйлап улутунган баладай.

Ушул ыр улуу муундагы адамдардын отуруштарда ырдай турган сүйүктүү ыры болор эле. Мидин Алыбаевдин кыргыз поэзиясына кошкон салымы махабат ырлары менен сатиралары болду. Окурмандар жатка айтып, зыяндуу көрүнүштөр менен күрөшүүдө колдонор курал болуп келген сатиралары 1957-жылы чыккан “Ак чүч” деген жыйнагына топтолуп, эл арасына тез эле сиңип кеткен эле. “Ак чүч”, “Кошоматчы”, “Бюрократ”, “Тилекмат” деген сатиралары концерттерде жатка айтылып, “Чалкан” журналында жарыяланган “Осмонаалы лөкүй”, “Дүжүр бука” аттуу фельетондору өз доорунун жүгүн көтөргөн мыкты чыгарма катарында бааланып, айтылып жүрдү.

Ал калемин адабияттын башка жанр-ларында да сынап көрдү. Ал “Курорттогу окуя”, “Зоотехник Буйлашов” аттуу көп актылуу, “Жантектин “керээзи” деген бир актылуу пьесаларды жазды. Бир нече аңгемелери, очерктери, фельетондору 1964-жылы жарык көргөн “Жарык көрбөгөн каттар” деген жыйнагына топтолду. Ал котормочулукка да белсенип киришип, А.Пушкин, Ф.Шиллер, В.Маяковский, С.Маршак, С.Михалков, К.Симоновдун чыгармаларын кыргызча сүйлөттү.

Мидин Алыбаев сатиранын жаңы түрлөрүн: эпиграмма, достук, азил, пародияларды жазуунун чебери катарында кыргыз журтчулугуна таанымал болду. Акындын 1957-жылы жазылган “Адабияттын парады” окурмандар арасында сенсация жараткан эле. Ал бул достук азилинде калемдеш, замандаш бир топ акындардын, жазуучулардын чыгармачылык дараметтерин ачып көрсөтүп, сынга алган. Анда эмесе, Касымалы Баялиновго жазган азилин окуп көрөлү:

Жаңыртып эмгек берсе деп, Жалпы элдин турса оюнда. Миңдеген сиздин окуучу, Милдетти такса моюнга. Көп олтуруп алдыңыз, Көгөргөн көлдүн боюнда.

Аалы Токомбаевге арнаган азили:

Аалыкем эл акыны, Элүү бир жаштагы. Бирок, күчөп эми чыкты таскагы, – Карылыктын алды ушу, – деп. Кара сөздөн баштады. Этек жагын ырдап кетпесе экен, Эсине түшүп жаш чагы.

Бул достук азилдерди калемдештерине сын тагуу, алардын кемчилик жактарын шылдыңдоо үчүн жазылган деп түшүнүүгө болбойт. Акындын негизги билдирмекчи болгон ою – жалаң гана жакшылык максатты көздөйт. Ушул жерде дагы бир айта кетүүчү нерсе, Мидин тээ отузунчу жылдардын аягында Жусуп Турусбековду азилдеп:

Өйдө тартат каламы, Ылдый сүйрөйт арагы, – деп жазган экен. Бирок, тилекке каршы, бул оңбогон ачуу сууга өзү да алдырып коюп жатпайбы. Мидиндин чыгармачылык өсүшүнө ушул жинди суу көп тоскоолдук кылбадыбы. Акын:

Бош койдум чачым тарабай, Боюм кеттим карабай. Тууганга душман көрсөткөн, Тукумуң курган арак-ай,– деп өзүнө-өзү капа болуп, жазганы бекеринен эместир. Акындын талантына маашырланып баа берген Борбордук Комитеттин биринчи катчысы Исхак Раззаков Мидинди кабыл алып, кеп-кеңештерин айткан. Ал кезде мындай абройго чыгармачыл адамдардын бирин-экиси гана арзыган. Ал өзүнүн кырк эки жыл жашаган өмүрүндө “Бактылуу жаштык” (1937-жыл), “Ырлар жыйнагы” (1938-жыл), “Ырлар жыйнагы” (1947-жыл), “Жаңы ырлары” (1949-жыл), “Ак чүч” (1957-жыл), “Мидин” (1961), “Кызыл жылдыз” (1971-жыл) ыр китептерин окурмандарына калтырып кетти.

Ал жүргөн жерлер күлкүгө толуп, оозунан чыккан учкул сөздөрү эл оозунда унутулбай айтылып, жазган ырлары обонго айланып ырдалып, эл кенчине айланган. Мидин кыргыз барда түбөлүк өчпөс болуп жашай берет. Макалабызды Мидикемдин замандаш курбусу Райкан Шүкүрбековдун төмөнкү ыры менен аяктайлы:

Кайра сени кайдан эне төрөсүн, Сен өзүңчө кайталангыс немесиң. Кайран жүрөк кагышынан каларда, Көргөндүрсүң кең Тянь-Шань элесин, Ар бир үйдө китеби бар – Мидин бар, Анда эмесе Мидин өлдү дебесин.

Шабданбек КУЛУЕВ, КР эл мугалими, маданиятка эмгеги сиңген ишмер, КР Мамлекеттик гимнинин авторлорунун бири, “Кыргыз туусу”, 27.11.2017-ж.

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/04/11/ak-ta-daj-akyn-ashyraaly-ajtaliev-90-zhashta/

Ак таңдай акын Ашыраалы Айталиев 90 жашта

Кыргыз чыгармачыл дүйнөсүндө не бир улуу таланттар өткөн. Алардын ичинен, бир нече элдик дастандарды, ошону менен бирге «Карагул ботом» дастанын өз вариантында ийине жеткире иштеп чыгып, эл оозунан али күнчө түшпөй келген ак таңдай акын Ашыраалы Айталиев да бар эмеспи. Акын көзү тирүү болгондо, быйыл 90 жаштын чайын ичип, дагы да элинин сыйына татып, үй-бүлөсүнүн төрүндө отурмак экен. Мына ушу акындын 8-марттагы туулган кунун утурлай 11- мартта Кыргыз драмтеатрынын чоң залында бир топ таланттардын катышуусунда, Ашыраалы Айталиевге арналган жаш акындардын айтышы болуп өттү. Ашыкенин 85 жылдыгында Ак үй тараптан ат бастырып келген бир да «азаматты» көрө алган жок элек, мында башкасы келбесе да, Маданият министри келип куттук сөзүн сүйлөп кетти.Акындын атын атап, эмгегин айтып жамактаган жаш акындарды коруп, таланттын баа-баркын жогору билген карапайым-калк айтыш өнөрүнүн уучу кур эместигине дагы бир ирет ынана, саясаттан бир күн болсо да алыстап, маданиятка саякат жасап кайтышты.

Эми, бул киши менен 34 жыл бирге өмүр сүрүп, чыгармачылыгын сыймыктануу менен эскерген байбичеси Наиля апа төмөнкүлөрдү айтып берди:

— Ашыраалы атабыздын 90 жылдык мааракеси келип калган экен?

— Ооба, быйыл каза болгонуна тогузунчу жылдан онунчу жылга карады. 90 жылдык мааракесин өткөрүү максатында, Филармониянын директору К.Осмоновго кайрылгам. Себеби, Ашыкем 1946-1991-жылга чейин Филармонияда эмгектенди. Филармония пенсияга чыгаргандан кийин, П.Шубин, М. Абдраев, М.Күрөңкеев атындагы музыкалык окуу-жайында «Манас», дастандар боюнча сабак берип жүрдү. Кийин 2001-жылы Садык Шернияз «Айтыш» коомун ачканда, Шерниязовдун чакыруусу менен балдарга сөздүн ыкмаларын, айтышуунун жол-жобосун үйрөтүп, устат болуп иштеди. «Өнөрлүү өлбөйт» деген чын экен. Мына бүгүн сахнада Ашыкемдин ырлары жаңырып, жоруктары айтылып бир топ эскерилди. Балдарга рахмат!. Кийин ооруп калганда, доктурлар «баспа, турба» дегенине болбой бир айда үч жолу «барбасам болбойт» деп акын балдарга барып сабак берип жүрдү. Барба дегенге болчу эмес. Кийиндирип, таксиге салып жиберчүмүн да, балдарга: «атаңар кетти. Тосуп алгыла»- деп телефон чалчумун. К.Осмонов кузундо 90 жылдык мааракени өткөрүүгө жардам берээрин айтып, калын элдин астында убада берди.Абдан ыраазымын. Ошондой эле, Чуй облусундагы Өкмөттүн ыйгарым укуктуу элчисине аты коюлган мектептин жанына эстелигин тургузууну суранып, Нарын облусунун башчысына Нарын шаарындагы бир көчөгө болбосо да маданият үйүө Ашыраалы Айталиевдин атын берүүнү сурап кат жолдодум

— 85 жылдыгында да филармония эскерүү кечесин өткөргөндөй болду эле?

— Анда да филармониянын артисттери Филармониянын чон залында эскеруу кечесин откоруп беришкен. Бирок, ал кишинин маданият, айтыш өнөрүнө ушунчалык күйүп-бышканын аткаминерлер тарабынан көңүлгө алынбаганы мени өкүндүргөн. «Дөөлөт, байлык- тоголок, кырсык болсо -б��р мүнөттө жоголот» дейт. Анын сыңары, мансап түбөлүк колдо турбайт. Бат эле карылык келет.Адамды сыйлай билген киши — өзүн да сыйлай билет. Баарыбыз Кудайдын пендесибиз. Чоңдор да келип эскерип койсо болмок дегем. Ошого үй-бүлөсү кейип калгамбыз. Бул кишинин 80 жылдыгында да ошол кездеги Маданият министри С.Раев өзү келбестен, жардамчысынан «Мыктылардын мыктысы» деген медалын берип жиберген. Ошентсе да, бул киши андан жогорку сыйлыкка татыктуу эле. 85 жылдыгында Маданият министрликтен же жогору жактан эч ким кыймылдабагандыктан, анда да өзүм чуркап, З.Үсөнбаевге чалып анан уюштургамбыз. Мындай таланттарды эскерип туруу журт башчыларынын милдети эмеспи. Муну алардын өнөрдүн баасын билбегендиги деп эсептейм.

— Ашыраалы атабыз менен 34 жыл өмүр сүргөн экенсиз. Өзү өмүрүндө мансапка, сыйлыкка жулунбаган адам болчу дешет…

— Ашыраалы бул чындыгында өнөр үчүн жаралган адам эле. Эгерим, дүнүйө күтөйүн, байлык күтөйүн деп ойлогон киши эмес. Ошондой эле, наамга жутунуп, чоңдордун эшигин кагып кирген эмес. Тескерисинче, өкмөт өзү билет, өзү баалайт деп жүрүп, акыры элдин министрликке жазган өтүнүч каттары менен айласыздан «Эмгек сиңирген артист» наамын алган. Ошол наам менен Филармонияда ырдап жүрбөдүбү. Андан кийин пенсияга чыгып кетти. Шубинде иштеп жүргөндө баягы эле элдин өтүнүч катынын негизинде Шубиндин ошол кездеги директордун жардамчысы Чоко деген бала демилге көтөрүп чыгып, чуркап жүрүп, анын натыйжасында «Эл артисти» наамын алган. Кийин 75 жашка чыкканда ошол кездеги Президент А.Акаев өз колу менен 3-даражадагы «Манас» ордени менен сыйлаган. Мен А.Акаевге ыраазымын.

Антпесе, азыркы паракорчулук ошол кезде деле бар болчу. Мисалга, күлүк атты деле «алдыга озбосун» деп торогондой, убагында бул кишиге да далай бут тоскондор көп болгон. Азыр деле ошол. Өнөрдү баалаган залкарлардын арасында татыктуу баасын алалбай кеткендер көп. Кээ бир эки ыры бар ырчылар «Эл артисти» болуп, жылдыз болуп атышпайбы.

— Ырдалбай унутта калган да чыгармалары болсо керек?

— Эң алгачкы чыгармалары «Таппай жүрөм», «Биздин айылда», «Өрүк гүлү», «Жаш чабан» өңдүү ырлары ырдалбай калууда. Ар бир чыгармасынын биринчи сабында эле кандай улуу түшүнүк бар. Мисалга: «Эл алдында келет ырдагым» деген ырындагы «Карысам да какпайт катарым»-деген саптарында не деген ой жатат. Мындан «Нарындан жазган салам кат» менен «Жылкычынын ыры» эле анда-мында ырдалып калып жүрөт. «Акмөөр», «Ак Саткын менен Кулмырза», «Карагул ботом» өңдүү элдик дастандарды иштеп чыгып, өзүнүн вариантында элге тартуулаган. Булардын бардыгы кыргыз радиосунун «Алтын фондунда» сакталып калганы менен сейрек гана берилип жатат. Ал эми телевидениеден такыр эле көрсөтпөй калды.

  Замирбек Үсөнбаев, төкмө акын: «Карагул ботомду» Ашыкемче��ик эч ким ырдаган жок»…

— Ашыкем менен 1970-жылы филармонияда иштеп калганда тааныштым. Ага чейин мурда концерттерде бири-бирибизди көрүп калчубуз. Ошол жылы талаада гастролдо жүргөндө жолугуп, ошондо биринчи учурашып ырдагам. Ощол мезгилден тартып, Ашыкем менен ал кишинин көзү өткөнчө бирге ырдаштык. Сахнада бирге айтышып жүрдүк. Баа берип айта келгенде, Ашыкем чоң залкар акын эле. Ошол эле учурда санжыраны да сайраган чечендиги да бар эле.

Обондору кыргыздын нак эл сүйгөн классикасына айланып кетти. Аны жалаң кыргыз эли эмес, коңшулаш казак эли да өзүнүн обонундай кылып ырдап жүрөт. Ашыкемдин мен билген өзгөчөлүгү, бир күнү экөөбүз Көлгө командировкага барып калып, экөөбүз эле концерт койдук. Эл ушунчалык көп. Анда эски театр болчу.

Бир маалда мага: «Замирбек, ушул театрда көп жыл иштедим эле. Ырдагым келип, эргүү келип турат. Мен бир ырдайынчы»-деп калды. «Ырдаңыз»дедим. Экөөбүз концерттин башында чыгып саламдаштык. Анан Ашыкем обондуу «Жылкычы», «Ак шоокум», «Нарындан жазган салам кат» ж.б. ырларын ырдады. Демейде ырдап жүргөн, кулакка сиңип калган ырлары төрт куплеттен эле. Ашыкем ошондо ар бир ырды он куплеттен ырдады. Мен бери жакта таң калып угуп атам. Себеби, калган куплеттерин а киши даярданбай эле, турган жерден обонго салып жаратып атты да. Мына бул кишинин акындыгы. Ошол жердеги жараткан саптары тиги кулакка сиңип калган ырларынан эч айырмаланбайт, ашса ашат. «Карагул ботомду» мен уккандан Ашыкемчелик деңгээлге жеткирип, эч ким ырдаган жок. Анткени, анын обонун Ашыкем жараткан. Командировкада жүргөндө бул ырды адатта он беш мүнөттөй ырдачу. Ал эми илхом келип, эргигенде бир сааттай ырдачу.

Жогоруда мен айткан саптарындай эле төгүп ырдаганда, улам жаңы саптары, кайрыктары биринен-бири ашкан шумдук болчу. Ал ыры элдин көзүнө жаш алдырып, иши кылып, буркурап-боздоп ыйлап жаткан адамдарды көрдүм. Бул Ашыкемдин бийиктигин, залкар аткаруучу экендигин аныктап турат. Анан Ашыкем менен биз өзүбүз көп айтышып ырдадык.

Бул кишинин таалим-тарбиясын мен көп алдым. Акындыктан мурда, бу киши жакшы карыды. Баягы «карылыкка жетип, касиети жетпеген жаман» деп кыргыздын макалында айтылгандай, карылыкка жетип, касиети да жеткен адам болду. Мага айтып койчу «Замирбек, биздин сөзүбүздү көп угуп, тыңшап жүр. Сен ырдайсың аларды» деп.

Жашоонун мыйзамы ушундай болот экен. Мына алардын бири агамдай болгон Ашыкем жөнүндө сурап атасыңар. Өз доорумда Ашыкем, Токтокем, Мамбет байкелер менен эң кичүүсү болуп, ырдап келдим. Алардын эң аксакалы Ашыкем эле. Улам жашы өйдөлөгөн сайын Ашыкемдин оозунан бейчеки орой, одоно сөздөр чыккан жок. Салабаттуу сүйлөчү.

  Келдибек Ниязов, куудул: «Казакча да төгүп жиберчү эле»

— Ал кишини жаш-кары дебей эле Ашыке дечүбүз. Акындардын улуусу да, сыйлуусу да болчу. Кээде эргип турганда «бүгүн сүйүү ырларынан ырдайынчы» деп калчу. «Биздин айылда» деген ырында өзүнүн айылындагы жылкычы, койчу, саанчынын баарын атап ырдап келип, кайырмасын «ушунун бары биздин айылда» деп кыйкырып койчу.

Бул киши абдан унутчаак эле. Адаттагыдай концерт берип жүрөбүз. Бир күнү сахнада «Биздин айылдасын» ырдап атат. Мен сахнанын капталында отургам. Анан айылында саанчысы бар эле Люса деген орус. Ырдап атып анын атын таппай калып, мени карап: «А-ай кайним саанчынын аты ким эле?» деп сурап атпайбы. Мен «Люса» деп кыйкырып койдум. Элдин баары кыраан-каткы түшүп кыйрап жатып калды. Ашыкенин дагы бир жери тарыхый китептерди көп окуп, чайчыл болчу. Портфелинде дайыма индия чайы жүрчү.

Маектешкен Нурайым Рысмамбетова, “Чагылган”, 01.04.2017-ж.

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/03/29/salizhan-zhigitov-kyrgyz-mikrob-syyaktuu-kirgen-zherin-chiritet/

Салижан Жигитов: «Кыргыз микроб сыяктуу, кирген жерин чиритет»

Кыргыздын көрүнүктүү адабиятчысы, сынчысы, публицисти, сатириги, акыны жана коомдук ишмери Салижан Жигитов (1936-2006-жж.) тирүү болгондо бүгүн 17-мартта 81 жашка чыкмак. Көп кырдуу талант ээсинин чыгармаларынан дагы анын чукугандай сөз тапкан чечендиги, курч тамашалуу ачуу чындыктары эл оозунан түшпөй келет. «Бетке айткан сөздүн заары жок» демекчи, ал сындын баарын ыраматылык Салижан агай кыргызга күйүп-бышканы үчүн кемчилигибизди көзгө сайып, аларды оңдой билели деп айткан эмеспи. Анын куйкум кептерин эл оозунан жыйнап жазып жүргөн калемдештеринин эскерүүлөрү да арбын.

Салижан Жигитовдун жоруктарын Таалайбек Абдиев эскерет

Бир жолу Мухиттин Гүмүштүн кабинетинде отурсак, Салижан абам келип калды. Бир аздан кийин башка түрк мугалимдер да келишти. Салижан абам аркы-беркини сүйлөп, адатынча баарыбызды күлдүрүп отурду. Бир кезде түрк мугалимдер ага проректор катары арызданып калышты: «Салижан бей, бул жердин полистери (милициялары – Т.А.) эмне деген адамдар? Жөө чыксак, өзүбүздүн документтерибизди текшерип, акча алышат. Машина менен чыксак, анын документтерин сурамыш болуп акча алышат». Салижан абам ойлонбой туруп: «Эми ал кысталактарга Акаев 400 сом айлык берип, калганын Мухиттин бейден алып аласыңар десе, алып атышат да», – дегенде б��арыбыз кыйрап күлгөнбүз.

  * * *

Салижан абам университетте иштеп жүргөндө жооп бералбаган бир абитуриентти эл көзүнчө минтип тилдеген экен: «Же мээң жок, же ээрчитип келген ээң жок, же жетелеп келген бээң жок, мен сени кантип өткөрөм, ыя?»

  * * *

Биз менен чогуу иштеген Эгемберди деген мугалим бар эле. Ал мурун энциклопедияда Салижан абам менен чогуу иштеген экен. Эгемберди аке ал убакта Орузбаевадан тема алып иштеп жүргөнүн билчү экен. Кийин турмуш шартынан улам Эгемберди аке илимий иштерин токтотуп коюптур. Салижан абам жолуккан сайын: «Ой кудай урган, баягы кандидаттык ишиңди бүтөйүн дедиңби», – деп сураганда ал бир чети уялып, бир чети коркконунан: «Бүтөйүн деп калды, Салижан аке», – деп койчу экен. Бир жолу жолугуп калып, баягы жообун уккан соң: «Кысталак, ушу сен ишиңди ташка чексең да бүтө турган болдуң го»,- деген экен.

  * * *

Салижан абам досу Ашым Жакыпбековду бир жолу минтип тамашалаган эле: «Ашым сыяктуу ынды каралар кыргызда болчу эмес эле деп таң калып жүрсөм, көрсө илгери кыргыздар Кокондун ордосун кан талоон кылганда, таластык кыргыздар бир индиялык кызды Таласка алып кетишкен экен, ошол кыз ушул Ашымдын чоң энелери болот имиш». Ал өзү капкара киши болгондуктан буга биресе карсылдап каткырганы менен бир эсе чычалап да турду, досуна не каяша кайтаруунун оңутун издеп.

  * * *

Бир жолу Салижан абам Кондучалова менен бирге президиумда отуруп калат. Бир маалда ал киши: «Ээ Салижан, тиги отурган баланы тааныбайт экенмин, ал ким?» – деп Кеңеш Жусуповду көрсөтөт. Салижан абам: «Ал Кеңеш Жусупов деген жазуучу, биз аны Кеша тихий деп коёбуз», – дейт. Кондучалова аябай күлүп: «А тиги жанындагы ким?» – дейт. «Ал – Сагын Наматбаев, аны биз Сашка лысый дейбиз». «А бу сүйлөп жаткан Жолон Мамытовду эмне дейсиңер?» – «Жорка сытый дейбиз, ал эми тигил Бексултан Жакиевди болсо «Петька буйный» дейбиз», – деп отургандардын кулк-мүнөзүн бир заматта сыпаттап ийген экен күлкү аралаш.

  * * *

Салижан абам бир жолу «Ала-Тоо» журналынын редакциясына барып калат. Ал жерде Сулайман Маймулов деген жазуучу иштечү экен. Ал жердегилерден абам: «Бу кудай урган чычкандын баласын эмне дейт, ким билет?» – деп сурайт. Эч ким билбейт. «Эми кудай урбадыбы, баласы болгондон кийин аты да болуш керек да, туурабы? Мисалы, карышкырдын баласын бөлтүрүк дейт, түлкүнүкүн бачики дейт, аюунукун мамалак дейт, маймылдыкын Сулайман дейт», – деп элди дуу кылыптыр.

  * * *

Абам ата-энеси жок калгандан кийин Фрунзедеги №5 мектепте окуган эле. Кийин университетке кирет. Ошол жылдары бир жакка барарда Турсун жеңеге (Ашыр Чокубаевдин апасы, ал киши ошол жылдары театрда костюмер болуп иштечү экен) келип: «Жеңе, баягыны дагы берип туруңуз, келгенде эле чечип берем», – деп Кычан Жакыповдун костюмун алып кеткенин койбоптур. Турсун жеңем абам келгенден кийин костюмду тазалап үтүктөп, кайра театрга алып барып илгенин койбоптур…

  * * *

Бир жолу Турсун жеңем менен Чынар эжем университеттин жанында келатышса, Салижан абам артынан келип Чынар эжемди май куйрукка бир чабат. Турсун жеңе: «Ай, Салижан, кантесиң, карындашыңдын бойго жетип калганын билбей эле ойной бересиңби», – десе Чынар эжем: «Мама, мейли эми, колу жеткен жери ошол болсо эмне кылсын», – деп абамды уят кылган экен.

  * * *

Салижан абам Түгөлбай Сыдыкбеков менен келатып, тийишип калат:

– Түкө, бир кезде сиз дагы абыдан көптүңүз, ээ?

– Эмне кылып көптүм?

– Чачты далыга чейин өстүрүп жүрбөдүңүзбү?

– Эми чач деген кудай берсе өсө берет турбайбы, – дептир тиги киши Салижан абамын башын карап.

  * * *

Бир жолу жолдон бирөө кезигип, Салижан абаман сурап калат:

– Ой, Саке, кайдан келатасыз?

– Ой, бир халтурщик акын бар эле, ошону кыргыз адабиятына экинчи келгис кылып көөмп келатам, – деп жооп бериптир.

  * * *

Ректор Карыбек агай бир сый тамакта: «Кыздар, төргө өткүлө», – деп аялдарды сыйлап калат. Түрк аялдар күйөөлөрүнүн жанынан кете алышпай буйдалып калышса, Салижан абам: «Эми алтымыштан кийин биз деле кыз болуп калбадыкпы, мен өтө берейин» деп төргө өтүп кетип, элди күлдүрүптүр.

  Олжобай Шакирдин жыйган-тергендери

Чыке, бир коркпоңуз. Артыңыз жымжырт

Өткөн кылымдын жетимишинчи жылдары Чыңгыз Айтматовдун атак-даңкы таш жарып турган чагында кыргыз телевидениеси андан интервью алууну пландаштырат. Бул сый-урматтуу иш Салижан Жигитовго жүктөлөт. Теледен кеч чыгышат. Дароо үйлөрүнө жөнөп кетпей, калган аңгемени көчөдөн улантып, көпкө туруп калышат.

— Ие, Салижан, мен тияк-биякта командировкалап көп жүрүп, убактым болбой, бизден кийинки жаштардын чыгармаларын окуй албай жүрөм. Деги чыныңды айтчы, жаштардын дүбүртү кандай?— десе Сакем:

— Чыке, бир коркпоңуз. Артыңыз жымжырт, — деп каткырган экен.

  Айтматовдун машинесине түшпөй койгом деп айтканга жакшы

Чыке менен Саке телестудиянын алдында көпкө аңгемелешип, убакыттын өткөнүн да байкабай калышат. Бир маалда Чыке саатын карап:

— Ой, Саке, кеч болуп калган турбайбы, кетели, — деп калдалаңдап шашып, кызматтык Волгасынын арткы эшигин ачып, Сакеге «кел, түш» дегендей ишарат кылат.

— Жок, түшпөйм, — деп Саке кетенчиктеп, артка кетет.

— Сага эмне болду?— деп Чыке түшүнө албай чочуп кетет.

— Сенин машинеңе эмес, керек болсо кезинде Чыңгыз Айтматовдун машинесине да түшпөй койгом деп кийин айта жүргөнгө жакшы, — деп адатынча карсылдап каткырып күлгөн экен.

  Колго тийгенин алдык да

«Кыргызстан маданиятында» Кукеш деген өзү ыргайдай арык, көзү жүлжүк, өңү серт жаш кабарчыбыз бар эле. Редакцияда түштөнүп олтурсак, Салижан аке келип калды. «Келиңиз, агай» деп сый-урмат менен төргө өткөрдүк. Баягы жаш кабарчы Кубанычбек «менин артыман далай сулуу кыздар чуркаган, аялды тандап жүрүп албадымбы» деп өзүнүн жымшыйган кебетесин унутуп, катуу мактанып олтурду. Бир убакта чыдабай кеткен Салижан аке:

— Ие Кукеш, экөөбүздүн кебетебиз бу, боюбуз тиги болсо, анан кайдагы сулуу кыздарды тандамак элек? Колго тийгенин алдык да, туурабы? — десе кыраан-каткы, күлбөгөн киши жок дейт.

  Бир мээ да сатып алыш керек болот турбайбы

Кайсы бир жылдары адабий томдуктарга жазылуу абдан мода болуп кетпеди беле. Анан бир күнү Салижан акеге Ош университетинин бир профессору конокко келип, чай үстүндө Толстойдун он томдугун, Хэмингуэйдин төрт томдугун алганын айтып мактана кетти дейт. Аны угуп «ии жакшы, жакшы» деп отурган Салижан аке бир оокумда тигиге «Эми мунун баарын окуп чыкканга бир мээ да сатып алыш керек болот турбайбы» деп ха-халап күлүптүр.

  Калпактын алдындагы допу

Кубанычбек Маликов бир күнү Жигитовго айтат дейт:

– Салижан, сен абыдан кыйын жигитсиң. Өзүң акынсың, билимдүүсүң. Анан ботом, алдагы кепкадан көрө кыргыздын жакшынакай калпагын кийип жүрбөйсүңбү. Кепка сага жарашпайт экен, – дегенинен Сакебиз атайы бир күнү калпак тиктириптир. Бирок анысы чоңураак келип калганынан базардан чаар допу сатып алат. Аны калпактын алдынан баса кийип алса, жараша түшөт. Бирок Сакебиз калпак кийип келген күнү К.Маликов жок. А кепка кийген күнү дайыма карпа-күрп кезигишчү экен. Бир күнү К.Маликовдун ордунда отурганын көрүп, үйүнө чаап барат да, кепкасын ыргытып, калпагын кийип, кайра тезинен келе калат. Анан койкоңдогон Саке күзгүгө каранып, калпагын түзөнүп атканын көргөн Маликов:

– Во-оо… калпак сага койкоюп калат турбайбы, – десе Сакебиз калпагын шарт чечип, анын алдындагы допуну көрсөткөн экен:

– Мына, Куке, жарымым кыргыз, жарымым сарт болгон үчүн жарашып жүрбөйбү.

  КГБдагы компроматтар

Аман Токтогулов КГБда иштеп турганда С.Жигитов экөө жолугушуп калат. Аман:

– КГБда кыргыз акын-жазуучуларынын бири-бири тууралуу компроматтары толуп кетти. Токтотушпайбы, – десе Сакебиз:

– Ошолордун бирден көчүрмөсүн бизге жылдыра бербейсиңби, – дейт.

– Ой Саке, мен алардын баарын чогултуп туруп, өрттөп атпаймбы, – десе Сакебиз:

– Ооба, мен сага аябай ишенип калбадымбы… – деген экен.

  Сакенин малай ээрчиткени

Түгөлбай Сыдыкбеков «Кыргыз эл баатыры» наамын алганын уккан Кеңеш Жусупов С.Жигитовго:

– Түкөгө барып койбойлубу, наам алганын куттуктап, – дейт.

Бирок К.Жусуповдун жанында сокур тыйын жок экен. Анда Саке:

– Сен ушинтип дайым эле унчукпайсың, – деп акчаны жалгыз өзү чыгарат.

Жолдон торт, анан гүл алышат. Бирок тортту да, гүлдү да Кеңеш досуна көтөртүп коюп, өзү койкоңдоп алдырак басып кетет.

– Эй, сен түрктүн байына окшобой, жок дегенде бирөөн көтөрүп алчы, – десе Сакебиз:

– Эгер мен түрктүн байына окшосом, түрктүн малайы да так сендей болушу керек. Келжектебей көтөрсөң, – деп экөө бирдей каткырыптыр.

  Жигитовдун жигиттиги

«Легендарлуу» парламентте отургандарды С.Жигитов интермедия кылып, «КМ» гезитине сандан-санга тамаша кылып чыгарганы А.Акаевге майдай жакчу экен. Президент бир күнү Сакебизге жолуккан жерден:

– Сиз парламентти укмуштай согуп атасыз. Алардын айтышын интермедия кылып жазгандарыңызды жыргап окуйм. Эрдик жасап атасыз, эрдик! – дейт.

Анда Сакебиз:

– Ой ботом, өзүм Жигиттин баласы болсом, жигиттик кылам да. Эрдик кайдан кылайын, – дептир.

  Каникул

А.Акаев өлкө президенти болгонго чейин С.Жигитов экөө бир үй, бир короодо жашап, экөө күндө эртең менен бирге чуркайт. Жигитов ал кезде «Кыргыз экциклопедиясынан» бошоп, жумушсуз жүргөн экен. Бир күнү эртең менен А.Акаев экөө кобурашып калат:

– Салижан Жигитович, эми кайдан иштейин дейсиз?

– Илимдер академиясында иштесемби деп атам.

– Андан көрө ЖОЖдордун бирине барыңыз. Аякта тогуз ай иштеп, үч ай каникулда болосуз, – десе:

– Аскар Акаевич, сиз эч нерсе билбейт турбайсызбы. Академияда андан жакшы. Ал жакта бир ай план түзүп, он бир ай канукулда жыргап жүрөсүң, – дептир.

  Түрктөрдү күлдүргөнү

Жигитов Өзбекстанда элчи болуп отурганда Түркиядан өкүлдөр келип, алардын тарыхын, маданиятын сурайт. Бирок бир да өзбек өз элинин тарыхын жарытып айталбай койгондо Сакебиз чыдабай кетип:

– Мына бул чапан менен допучан өзбекти көрдүңөрбү?

– Көрдүк, – дейт түрк делегаттары.

– Көрсөңөр, мындан 3-4 кылым мурда деле өзбектин кийгени ушул болгон. Бирок ошондон бери булар чапанына топчу кадабаган бойдон келатат, – дегенине өзбегиң да, түркүң да боорун тырмап каткырыптыр.

  Өзбектердин беш принциби

Салижан аке Өзбекстанга элчи болуп барса, ал жакта 22 чет мамлекеттин элчилиги бар экен. Ошолордун ичинен өзбекче билген бир гана Салижан аке турбайбы. Ошонун аркасы менен абдан популярдуу болуп кеткен Салижан акенин кабинетинен айрыкча дипломаттык кабыл алуу, банкеттер болгондо журналисттердин, чиновниктердин буту үзүлбөйт дейт, орусу болобу, өзбегиби, башкасыбы, айтор Салижан акени айланчыктап… Көрсө Сакең жанагыларга шайыр анекдоттордон айтып, боорун эзип, айтор өзүнө абдан байлап алган экен да. Бир күнү Шараф Рашидовдун тышкы иштер министри болуп иштеген күйөө баласы: «Салижан ака, анекдотуңуздан битта шиңгил таштап коюң» деп таза суранып калбаспы. Ошондо Сакеңдин айтып берген анекдоту бул: «Еврей туулганда андан сурашкан экен, бул жарык жашоого эмне максат менен келдиң? — деп. Еврей билим алып, байлык топтоп, адамзатты башкарганга келдим дептир. Жаңы төрөлгөн орустан сурашса, бул дүйнөгө арак ичип ойноп кеткени келдим дептир. Өзбек төрөлүп, бул дүйнөгө нимага келдиң дешип ага да суроо узатышат. Өзбек болсо «бу дүйнөгө Ислам Абдуганиевичтин беш принцибин аткарганы келдим» дейт имиш. Бул айткан анекдоту бутага дал тийген окшойт, ошондон беш айдан кийин эле нота келип, Салижан аке элчилик кызматтан чакырылып алынган экен.

  Орустар кетип, эми түрктөрдү эзебиз

Кыргызстан жаңы эгемендикке жетишкен жылдары Түркиядан делегация келип, Бишкекти кыдырып көрүп жүрүшөт. Аларды коштоп жүргөндөрдүн ичинде Салижан Жигитов да бар. Көпкө кыдырышкан соң коноктордун бири түрк тилин мыкты билген Салижан акеге: «Силерди канча жылдар бою орустар эзип келгени көрүнүп турат. Караңызчы, борбор шаарыңар го жакшы жерде жайгашыптыр, бирок архитектуралык жасалгасы өтө эле көзгө комсоо экен, өңчөй бозоргон, бир кылка имараттарды кура беришиптир, -десе Салижан аке:

— Ой, гардаш, орустар бизди эмес, жетимиш жыл бою биз аларды эздик. Шаарларды, завод-фабрикаларды курдурдук, жол салдырдык, ушул шаарды да ошолор курган, кыскасы болгон иштин баарын жасатып алдык, мына эми биздин эзүүдөн кутулуп, өз өлкөсүнө кетип жатышат, — дебеспи. Анда таң кала түшкөн түрк:

— Орустар го кетип жатыптыр, эми кимди эзесиңер?- деп сураса, Салижан аке:

— Силер келип атпайсыңарбы, эми силерди эзебиз,- дейт имиш шак эле.

  Акаевден арткан акылы

Аскар Акаев президент, Салижан Жигитов менен Бексултан Жакиев анын коомдук кеңешчилери эле. Бир күнү Салижан менен Бексултан шахмат ойноп отурса, «легендарлуу» парламенттин депутаты Мар Байжиев келип калат.

– Ии, ажонун акыл кеңешчилери… Оюндан омурткаңар сынып отурасыңар, – десе Сакебиз шахматтан башын көтөрүп:

– Акаевге болгон акылымды айтып, андан артканын мына бул досуңа айтам. Бирок болбой эле артып калып атат. Акыл сага да жетпей атса, мага ушинтип тез-тез келип турсаң, – деген экен.

  Са Жи Гит

«Азаттык» радиосу Дастан Сарыгулов, Каныбек Иманалиев, Салижан Жигитовду «Манас» жөнүндөгү диалогго чакырат. Сарыгулов «Манас» эпосунун чеги жогун, түбү көрүнбөстүгүн түгөтө албайт. Сакебиз болсо түз обо экенине карабай:

– Кыргыз болбой эле койдум. Карачы, курсагы ач, мээси бөксө. Ушундан көрө кытайга аралашып кетсек, эл болмокпуз. Анда мен көп болсо: Са Жи Гит болуп калмакмын, – деп Сарыгуловдун куйкасын куруштурган экен.

  Кыргыз орусту 70 жыл эзди

90-жылдардан кийин Кыргызстандан орустар кете баштаганда жармач патриоттордон ким бирөө:

– Булардын кетип атканы жакшы болду. Болбосо бизди 70 жыл бою жакшы эле эзип келбедиби, – десе Сакебиз:

– Эй, орустар бизди 70 жыл эзген жок. Биз орустарды 70 жыл эздик. Алар бизге мектептерди, кабат үйлөрдү, завод-фабрика, суу сактагыч, көпүрө, электр станция ж.б. куруп бербедиби. Бечаралар акыры «Буларың эч нерсе үйрөнө албаган ит эл турбайбы» деп эзилип бүткөн үчүн кетип атпайбы, – деген экен.

  Өмүр бою кетирген катасы

Өзбекстандын бир журналисти Сакебизден сурайт:

– Өмүрүңүздө канча ката кетирдиңиз?

– Ой айланайын, мени кой, СССР өлкөсү 70 жыл бою толтура ката кетириптир, анан ошол өлкөдө жашаган менин бүт өмүрүм ката менен өттү да, – деген экен.

  «КМга толгон «дөбөттөр»

«Кыргызстан маданияты» гезитинин кеңсесине С.Жигитов күнүгө келсе, күнүгө тамак жеп отурушкан болот. Бир күнү аларды көргөн Саке:

– Оо, ырас болбодубу, бекер тамактын үстүнөн чыгыпмын, – дейт босогодон аттаганда эле жайдаңдай.

Отургандар «баа» деп каткырып, ооздору жабыла электе Саке «КМ» кожоюну Нуралы Капаровго:

– Ой, сен байка. Буларың байдын дөбөтүндөй болуп семирип кетип үрбөй калышпасын, – деп отургандарды кыраан-каткыга тойгузуп, «дөбөттөр» отурган үстөлдүн эң төрүнө өтүп кеткен экен.

  Академик, профессорлорду ардантканы

Тээ качан Кыргызстан жазуучулар союзунун пленумунда чыгып сүйлөгөн С.Жигитов кашкайган бир чындыкты мына минтип балп эттириптир:

– Карагылачы, илимдүү-билимдүү сынчылар! Силер «Кыргызстан маданиятына» көтөрүп келген материалдарды 10-класс билими бар Алым Токтомушев оңдоп-түзөп гезитке чыгарып атат. Уялбайсыңарбы! – дегенин уккан азуулу адабий сынчылардын баштары шылк дей түшкөн экен. Көрсө «КМнын» сын бөлүмүндө иштеген А.Токтомушев академик, профессорлордун жазгандарын гезитке оңдоп-түзөп жарыялачу тура.

  Кеңештин кеңеши

Сакенин ашказаны ооруп жүрүп, Кеңеш Жусуповдун кеңеши менен урологиялык дарыланууга өтөт. Бир күнү Роза Отунбаева экөө кезигишип калат. Сакенин шопоюп арыктаганын көргөн Роза Исаковна:

– Сиз өтө эле арыктап алыпсыз, бирок арыктаганыңыз жарашат экен, – десе Сакебиз:

– Өз заарамды ичип жүрүп эле ушинтип жалпайган бетим татынакай болуп баратат, – дегенине Отунбаеванын абыдан боору эзилет, бирок ишенбейт. Ошондон көп өтпөй, жоон топ эл каймактары чогулган жерде ким бирөө К.Жусуповдун ашказан оорудан кантип айыгып кеткенин сураса, туурадан С.Жигитов чыга калыптыр:

– Кеңештин кантип айыгып кеткенин менден сурагыла, өзү жымсалдап айтмак беле. А мен болгонун болгондой айтам. Бул досум өзүнүн сийдигин өзү ичип жүрүп эле айыгып кетти, – десе:

– Сырымды сага айткан мен да акмакмын, – деген Кеңеш досунун күйбөгөн жери күл болуптур.

  Бакиев жөнүндө экмети

Курманбек Бакиев бийликке жаңы келгенде журналисттер Сакеден сураптыр:

– Сиздин оюңузча, Бакиев кандай президент болгудай?

– Ой, мунуңар кагаз окуп атканда президент сыяктуу да, кагаздан башын көтөрүп сүйлөсө эле башкарма болуп калат тура, – деген экен.

  Ишенбай досуна нааразы болгону

Сакебиз көп учурда үстүндөгү качанкы костюмдун бышыктыгына таң калгандарга:

– Абдуразаков чоң болуп турганы мага жакшы эле. Ал тез-тез семирип кетип, батпаган костюмдарын мага берчү. Кудай уруп, анын кызматтан түшкөнү мага эле жаман болду, костюмдары артпай атат, – деп күлдүрүп калчу.

  Сакебиздин керээзи

Сакебиз дайыма азил-чыны аралаш бир кепти айтып калчу:

– Мен өлсөм, мүрзөмдүн башына «Ушул бечара өмүр бою көпчүлүк «жижиң» калем кыргыз акын-жазуучулары менен окумуштууларынын жазгандарын оңдоп-түзөп жүрүп өттү» деп жазып койгула!

Даярдаган Нурзада Ташбаева, «Де-факто», 23.03.2017-ж.

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/02/24/shahzadakan-zhumabekova-asan-akem-televizordon-chykkanda-b-t-ajyl-s-j-ng-n/

Шахзадакан Жумабекова: “Асан акем телевизордон чыкканда бүт айыл сүйүнгөн”

7-февраль — залкар обончу Асанкалый Керимбаевдин туулган күнү. Ал бу жарыкчылыкта болгону 49 жыл өмүр сүргөн.

“Жакшы кал, жашоо берген жарык аалам, Жашагым келген эмес сенде жалган. Ыр менен ыйласа ыйлап, күлсө күлдүм, Айырмам ошол эле башкалардан”, — деп акын Турганбай Эргешов жазгандай, кайран талант ыр менен ыйлап, ыр менен күлүп өттү. Кайталангыс обончуну эскерүү үчүн бир тууган карындашы Шахзадакан Жумабекова менен маектештик.

– Эже, кыргыз эли сүйгөн обончунун бир тууганы болгонуңузга сыймыктанасызбы?

– Сыймыктанбагандачы?! Асан акем кандай гана мыкты инсан эле. Ал мен үчүн атамдан кийинки таянар тоом болгон. “Жакшы адамдар аз жашайт” деген чын окшойт, 49 жашында бизди арманга салып кете берди. Азыр аны эскерүүдөн башка аргабыз жок.

– Бүгүн агайды эскерип сиздердин балалыкка кайрылалы.

– Оо, биздин балалык аябай бактылуу болгон. Ата-энебизге эркелеп чоңойдук. Мен Асан акемден 7 жаш кичүүмүн. Менин атымды Шахзадакан деп Асан акем койгон экен. Көрсө, ал ошол мезгилде эле “Миң бир түн” жомогун, “Курманбек”, “Жаныш-Байыш” аттуу кичи эпосторду шар окуп калыптыр. Себеби эң улуу агабыз Султанкалый менен чогуу 5 жашында өзбек мектепке барып тамга таанып калат. “Асан “Курманбекти” окуганда ыйлай берчү, тим эле китептин барактары суу болуп калчу”, — деп апам айтып калар эле. Бала өңдөнүп бири-бирибизге каяша айтышкан эмеспиз. Аябай ынтымактуу чоңойдук.

– Асанкалый агай өзбек мектепте окуганбы?

– Ооба, өзбек мектепте окуган. Себеби манаптын тукумдары болуп советтик саясаттын айынан куугунтукталышкан да. Анан тагдыр ата-энебизди Өзбекстанга айдап барыптыр. Апабыз Илаш Саралаева энесиз жетим калат, таенебиз 19 жашында төрөттөн каза болуптур. Анан кадимки Токтогул Сатылгановдун жакын инисинин колунда чоңоёт. Анын Бурулча деген төрөбөгөн аялы апамды өз кызындай бапестеп чоңойткон экен. Илаш бой жеткенде Жалал-Абад облустук театрында ырчы, актриса болуп 6 жыл иштептир. Анан турмушка чыгат. Биринчи күйөөсү белгилүү партиялык кызматкер болуптур, аны менен 5 жыл жашап, төрөбөй ажырашып кетет. Бир топ убакыттан кийин 45 жаштагы Ысакжан атага турмушка чыгат. Ал кезде Ысакжан атанын аялы каза болуп үч уулу менен калган болот. Төрөбөгөн 25 жаштагы жаш аял балдарыма эне болор деген үмүт менен үйлөнөт. Айткандай эле, апам үч баланы өз баласындай карап, көп өтпөй Султанкалый акемди төрөйт, андан кийин Асан акем төрөлөт. Ысакжан ата менен бактылуу турмушта жашашат, ошол мезгилде апамдын үй кызматчылары болгон экен. Бирок көп узабай Ысакжан ата ооруп, болгону 7 күн төшөктө жатып 49 жашында каза болот. Апам 5 баласы менен жесир калат. Ысакжан атанын 3 уулун туугандары алып кетишиптир. Өзүнүн эки баласын багыш үчүн өзбектердин кийимин тигип кол өнөрчүлүк менен жан багыптыр. Ошентип, тагдыр апамды менин атам Ырысбекке жолуктурат. Ал киши биринчи аялы менен 25 жыл бирге жашап, балалуу болбой ажырашат да, 47 жашында 34 жаштагы апама үйлөнүптүр. Ошондо 4 жаштагы Асан акем: “Өзүмдүн өлгөн атам тирилип келди”, — деп сүйүнүп, чыбык минип элге сүйүнчүлөгөн экен. Ырысбек атам дагы Султан акем менен Асан акемди өз балдарындай көрүп, аябай эркелетип, өтө ынак мамиледе болот. Асан акем дароо эле “ата” деп алыптыр, апам кайын журтунан ыйбаа кылып “аке” деп айткын деп урушуп жүрүп атамды “аке” дедирген экен. Ошентип, Асан акем 11 жашына чейин Өзбекстанда окуйт да, андан кийин Ырысбек атамдын туугандары Токтогулга көчүрүп келишиптир.

– Асанкалый агай кантип чыгармачылыкка аралашып кетти?

– Асан акем мектепте окуп жүргөндө эле чыгармачылыкка аралашып, оюн коюп, чоң атасы Керимбайдын ролун аткарып эл көзүнө көрүнөт. 5-классынан тартып Тургунаалы Орозов деген музыкант агайдан аккордеон үйрөнөт. Эң биринчи Какен Алмазбековдун калемине таандык “Кайдасың?” деген ырга обон чыгарат. Ал обону ак жолтой болуп элге тарап, чыгармачылыкка биротоло киришип кеткен. Эсимде, Асан акем алгачкы жолу 1968-жылы телевизорго чыкты. Анда элде телевизор жок болчу. Биздин айылда Орозбек Мырзырайымов деген киши телевизорду сыйлыкка алган. Бир айылга бир телевизор. Асан акем телевизордон ырдап чыкканда биз эле эмес, бүт айыл сүйүнгөн Атам тим эле терисине батпай: “Асандын ыры чыгып, Асан ушинтип ырдап”, – деп ал окуяны далайга чейин мактанып жүрдү. Асан акемдин ар бир ыры чыкканда жарыктык киши баласын мактап эле жатып калчу. Бир да жолу ага өгөй баласындай мамиле кылган эмес. Асан акем да атама аябай жакын болчу. Атам “Асан келатат” дегенде малын союп, дасторкон жайдырып төрөдөй эле тосуп алчу. Ал өзгөчө куурдакты, дымдаманы жакшы көрчү. Анан Асан акем менен тамак ичүү өзүнчө бейиштей эле болчу, ар кайсыны айтып берип, ырдап берип, түн бир убакка чейин маектешип олтурчу элек.

– “Атама” деген ырын Ырысбек атага арнап чыгарган да ээ?

– Албетте, атам каза болгондо аябай жаман болгон. Анан кыркылыгында ушул ырды чыгарып келген экен. “Апа, акеме арнап ыр чыгардым, ырдап берейин угуңуз”, — деди. Аккордеонун сыздатып, өзү ыйлап ырдады, угуп олтургандардын баары ыйладык. Баарыбызды ыйлатып туруп, кайра тамашалап: “Апа, көрүндүк бересизби?” — деп күлдүрүп бир торпок алган. Кийинчерээк Салижан Жигитовдун “Шуулдаба, терегим, теректерим” деген ырына обон жазды. Ошол ырдагыдай атабыз чын эле миң түп терек тиккен.

– Адатта атактуу адамдар тээ төрөлгөндө эле бир белгилер менен төрөлөт эмеспи. Дегеним, Асанкалый агай да батадан бүткөн баладыр?

– Анысын билбейм. Бирок кичинекейинде апам ырдамайынча уктачу эмес экен. “Ырда” деп ыйлачу тура. А Султан акем, тескерисинче, апамды “ырдаба” деп ыйлачу экен.

– “Ал өмүрдөн эрте кетерин билген” дешет…

– Билген окшойт, сезген окшойт. Бир ирет апама: “Мен деле өзүмдүн Ысакжан атама окшоп элүүгө чыкпай өлөт окшойм”, — деп атпайбы. Апам: “Каяктагыны айтпачы, менин энем 19 жашында өлгөн, мен жүрөм го силердин жаныңарда. Пенденин оозунда болсо, Кудайдын кулагында болот. Жакшы сүйлөсөң”, — деп урушуп койгон. Өлөрүнө жакын: “Рысбай Абдыкадыр��в түшүмө кирип мени ээрчитип кетти”, — деп да айтып жүргөн экен. Айтор, ошол жылы мен үчүн аябай оор жыл болгон. 1999-жылы 28-майда апам каза болду. Арадан алты ай өтүп 10-декабрда Асан акем каза болду. Бир жылда эки тирегимден айрылып кан жутуп катуу кайгыргам.

– Асан акеңизден айрыларды сиз дагы сездиңизби?

– Менин үйүмө кайдан-жайдан бир ургаачы ит байырлап келди. Апам ыраматылык: “Үйдөгү аялдын жакшысы короодогу итинен билинет, итти жакшылап карагыла”, — дечү. Ал итти аябай бактым. Үч күн катары менен улуду. Иттин улуганы жаман эмеспи. Ичимден “өз башыңа көрүнсө экен” деп коём, же тигинин жаагы басылбайт. Тандырга нан жаап, жаңы бышкан нанды бир тегеретип алдына ыргыттым. Бирок болгон жок. Жүрөгүм бир жамандыкты сезгенсип өзүмө-өзүм батпай, бир орунда тура албай жаман болуп аттым. Асан акемди эмнегедир өлөт деп такыр ойлобоптурмун. Түн ортосунда короого дабырап эле кирип келишти, эшикти ача салсам, “Асандан айрылдык” дешти. Өзүмдү жоготуп коюпмун. Эми айта берсем арман көп, эрте кетти да, жашай турса болмок. Канча сонун тилектери бар эле, канча сонун ырларды жаратмак. Асан акемди азыр эстесем, азыр ыйлайм. Теле-радиодон ырларын уксам да ыйлайм. Анан кайра каниет кылам, ал өлбөс инсандардын катарында. Чыгармачылыгы менен экинчи өмүрүн жашап атат. Дүйнөгө түркүк болгон эч ким жок. Канча залкарлар өткөн. Кээ бири такыр унутта калды, ал эми Асан акемдин ырларын элибиз сүйүп угуп келет, ошондуктан анын ысмы унутулбайт дегим келет. Кудайга шүгүр, аркасында үч уулу калды. Ошолордун өмүрүн тилеп жүрөм.

– Сизге акеңиздин кайсы ырлары жагат?

– Дээрлик бардык ырлары жагат. Өзгөчө “Атама”, “Энекем”, “Шуулдаба, терегим, теректерим” деген ырларын жакшы көрөм. 1994-жылы апам аябай катуу ооруду. Асан акем өзү Бишкектен дарылатып аман алып калган. Анан апам жакшы болгондо “Энекем” деген ырын ырдап апамдын батасын алган. Өмүрүнүн акыркы жылдары “Жалгыздык”, “Өткөндү мага баяндап” деген ырлары чыккан. Шайлообек Дүйшеев жазган “Жалгыздык” деген ырды Рысбай Абдыкадыровго арнап обон чыгарган. Апам сөздөргө аябай маани берчү да, ушул ырын укканда: “Ээ балам, мага сөздөрү жакпай калды, ырдабай эле койчу”, — деп суранган. Анткени ал ырда “Бозортуп турар карааным, боз турпак баскан мүрзөмдү” деген саптар бар болчу. Ошондой эле “Өткөндү мага баяндап” деген Манап Алиевдин жазган ырына да обон чыгарган экен. Ошол ырда да “Өмүрдүн арты кайгы экен, өлүмү ээрчип акырын” деген саптар бар.

– Эже, маек куруп бергениңиз үчүн рахмат.

– Силерге рахмат. Элден айланса болот, кыргыз элим барда Асанкалый Керимбаев унутулбайт. Токтогул районунун маданият үйүнө ысмы ыйгарылган. Марафон аркылуу ошол маданият үйүнүн алдына акемдин эстелиги орнотулду, ачылышы жакында болот.

Чолпон Асанова, “Леди.КГ”, 02.2017-ж.

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/02/16/ryskulova-zhazuuchu-bolsom-zhazat-elem-atti/

Рыскулова: Жазуучу болсом жазат элем, аттиң...

Баш сүрөттө Кадыркул Өмүркулов жана Бүбүсара Рыскулова

ЭстутумЭкинотасмасынын сценаристи, “Ак куулар конгон айдың көлдүн” режиссеру Кадыркул Өмүркуловго дагы башка классикалык кинотасмалардын сценарийлери таандык экени маалым.

Бирок, жазуучу Касымаалы Жантөшев белгилүү сценаристтин атасы, акын Нуркамал Жетикашкаева энеси болгонун, анын залкар таланттардын ордосунда чоңойгон бактылуу да, татаал да тагдырын билгендер аз.

Жазуучунун жубайы, “Сезим” кризистик борборунун жетекчиси Бүбүсара Рыскулова жазуучунун чыгармачылык дүйнөсү, жеке турмушу жана арманы тууралуу “Азаттыкка” сыябан-маек курду.

“Азаттык”: Агайды мен элүүдөй сценарийи, ондон ашык китеби бар, белдүү жазуучу, таланттуу сценарист катары билем. Бирок, купуя дүйнөсүн сизден артык эч ким билбесе керек. Сизди агай менен “Бакайдын жайыты” тасмасы тартылып жатканда таанышкан, ага залкар актер Муратбек Рыскулов салым кошкон дешет, чынбы?

Бүбүсара Рыскулова: Салымы бар деп ойлойм. Кийин Муратбек Рыскулов, Сабира Күмүшалиева эже экөө бизге өкүл ата, өкүл эне болушту. Алиман Жангорозова, Батипа Малдыбаева эжелер бар болчу. “Бакайдын жайытына” жаш артисттерди издеп атышыптыр. Бир жарым жылдай студияда окуп, театрда бир аз иштеп калган кезим болчу.

18 жашта элем. Актриса болоюн деген каалоом бар эле. Абдыашым Көбөгөнов, Муратбек Рыскулов, Даркүл Күйүкова, Сыдыкбек Жаманов өңдүү чыгаандар сабак беришчү. Адегенде кыйналганым – айылдан кичинекейимде келип, орус мектепте окуп калганым болду. Мага “Бечара энемдин ак чачы” деген спектаклде жаш кыздын ролун бермей болушуп, “к” тамгасын кыргызча айтпасаң албайбыз дешти. Эне тилим да, тез эле көнүп алдым, анан жаш кыз эмес, башкы роль – эненин ролун беришти.

“Азаттык”: “Бакайдын жайытындагы” ролуңуз биринчи эмес турбайбы?

Бүбүсара Рыскулова: Кинодо биринчиси, анан акыркысы да болду. Бир күнү көчөдөн кармап эле бирөө киного тартабыз деп чакырды. Тийишип атат го деп, качып кетсем, театрга аркамдан келиптир.

“Азаттык”: Кадыркул Өмүркулов бекен?

Бүбүсара Рыскулова: Жо-ок. Экинчи режиссерлордон го. Кадыр агайыңарды кинотасмага сынак учурунда көрдүм. Мага көңүл деле бурган жок. Сценарий жазып, Москвадан кинематографисттер институтун (ВГИК) жаңы бүтүрүп келип, эч кимди теңине албай турган кези экен. Жанында режиссер Төлөмүш Океев бар. Кыздардын баары аларды карашат. Мени көпкө чейин караган деле жок. Акырындап жакындаша баштадык. Анан эки жылга жакын сүйлөшүп жүрүп, баш коштук.

  “Менин биринчи университетим”

“Азаттык”: “Бакайдын жайыты” акыркы ролум деп атасыз. Кадыркул агайга турмушка чыгышыңыз актердук карьераңызга бут тоскон жокпу?

Бүбүсара Рыскулова: Мен негизи артист болом деп музыкалык окуу жайдагы окуум калып калган. Анан үйлөнгөндөн кийин Кадыркул «сен окушуң керек, билимиң жок болсо мага кызыксыз болот» деди. Ошентип Искусство институтун бүттүм. Балдар кичинекей, окууга талап күчтүү, мен болсо кыйналам, окугум келбей “сага диплом эле керек болсо дипломдуу кыздар толтура, ошолорго барчы” дейм. Кадыр китептер менен жабдыйт, балдарды караганга киши табат, “кийин рахмат айтасың” дейт. 18 жашымда жолугуп, ошондон тарта инсан катары калыптанганыма салымы чоң болду. Мен ыраазымын. Аны мен “биринчи университетим” дейм.

50 жылга жакын чогуу жашадык. Бир сырдуу, бир кырдуу адам эле. Шайыр көрүнгөнү менен түнттүгү да бар эле. Таарынса жазылышы кыйын эле. Кээде асман түшүп кетсе да катуу, кескин айтып койчу. Тиричиликке такыр жок болчу.

“Азаттык”: Кадыркул Өмүркуловду азыр айрым сынчылар могикандардын акыркысы деп атышпайбы. Чыгаан сценарист болчу. Чыгармачылык дүйнөсү кандай эле?

Бүбүсара Рыскулова: Башында киного түшүп атканда “Бакайдын жайытын” деле түшүнгөн эмесмин. Кадырдын чыгармачылык дүйнөсүн кийин-кийин, чыгармаларын кайталап окуп атып түшүндүм. Азыр деле кайра-кайра окуганда терең философиялык чыгармалар катары тааныйм. ВГИКте окуп жүргөндө Кадырдан негизги темаңыз эмне деп сураганда “Мен өмүр бою бир эле теманы жазып келатам” деп айткан экен. “Бакайдын жайыты”, “Мөңгү муңу”, “Ак куулар конгон айдың көл” – бардыгында адам, табият, Жер эне тууралуу жазган. Биринчи чыккан “Жылдыздуу түн” деген китебинде “Бурма” деген аңгемеси бар. Жыйырма жашында жазган. Ошондо минтип атат:

“Экөө ээн жолдо келатышты:

— Жерден эмне булоо чыгат? Же күйүп атабы, — деп сурады Кубат.

— Дем алып атат, — деди Бурма”.

Жыйырма жашында ушинтип жазып атат. Кийинки “Жылдыздуу түн”, “Жер касиети”, “Эски тегирменде” деле – адам менен табияттын байланышы. 27 жашында Төлөмүш экөө – бири Москвада, бири Фрунзеде отуруп “Бакайдын жайытын” кантип иштешкени тууралуу каттары бар. Ошол “Бурмадагы” лейтмотивди, сызыкты акыркы күнүнө чейин алып келген.

Акыркы күндөрү «мен бир чоң чыгармага отурганы жатам, бышып деле калды, убактымдын көбү өтүп кетти» деп айтты эле. Тилекке каршы, 72 жашында кетип калды. Жазылган үзүндүлөрү бар, бирок, жазуучу болбогондон кийин толуктай албайм да. Бирок кыргыз элине чоң эле иш калтырды. Эми баасын деле алды. Эл жазуучусу болду. Бирок, биздин үй-бүлөдө балдарга байланышкан көйгөйүбүз бар. Мен ачык адам катары айтайын десем, өзү аны каалачу эмес.

  “Кадыркул “күйүп” кетти”

“Азаттык”: Өзүнүн да балалыгы татаал экен. Ошол эле учурда кызыктуу, чыгармачыл адамдардан чыккан экен го. Мисалы, энеси акын Нуркамал Жетикашкаева болсо, атасы Өмүркул биринчи кинорежиссер болгон дешет. Кийин экинчи атасы Касымаалы Жантөшевдин колунда чоңоюптур.

Бүбүсара Рыскулова: Чынында Кадырдын үч атасы, үч энеси болгон экен. Мен деле 70тен ашып калдым, аттарын айта берейин, тергебесем кечиришээр. Өз энеси — Нуржамал. Кийин 90го чыкканда дүйнө салды. Өзүбүз жерге бердик. Нуркамал балалуу болбой калып, бир тууганы Нуржамалдын уулун ымыркайында багып алыптыр. Өз атасы да, экинчи атасы Жумакмат да Кадыр кенедейинде эле согушка кетип, кайтпай калышыптыр. Москвада окуп жүргөндө Өмүркул атабыздын Кронштаддагы эстелигине кийин гүл койдум деп айтып калчу.

Кадыркул Өмүркулов, Нуркамал Жетикашкаева (ортодо)

Кийинки чоңойтуп, эрезеге жеткирген, үйлөнткөн атасы Касымаалы Жантөшев болгон. Байбичеси каза болгондо Нуркамал Жетикашкаеваны алып беришет. Кадыр ошондо 1,5 жашта болгон. Нуркамал апабыз 30дан ашып каза болот. Ошондо өз апасы келсе кетпей койгон экен. Сыдыкбеков, Токомбаев арачы түшүп алып калышыптыр. Кийин окуусун бүткөндөн кийин Касымаалы атабыз энесине алып барып, мына эми балам десең болот деп Кадырды тапшырган экен. Абдан жакшы адам эле.

Бир жолу экөөбүз сүйлөшүп жүргөндө таанышат элем деп, театрга пирожки көтөрүп алып барыптыр (күлөт). Шопоков көчөсүндө жер тамда турушчу. Үйлөнгөндөн кийин бөлүндүк да. Тун кызым боюмда бар. Келсек бирин-серин байлаган шабдалысы бар эле. Ошондон бирди жаздыгынын астына катып коюптур, менин көзүмчө же деп берип, карап отурган. Атабыздын көзү биз үйлөнгөндөн бир жылдан кийин өттү.

Кадыр атасын абдан жакшы көрчү. Мурда Жантөшев экен, кийин кайсы бир себептер менен кайра эски фамилиясына өтүп алыптыр.

“Азаттык”: Чынында балалыгы бала көтөрө алгыс татаал болгон экен. Ошол балалык уйгу-туйгусун бөлүшчү беле?

Бүбүсара Рыскулова: Ошондой залкар адамдардын арасында чоңойсо деле жеке арманы да болду. Бирок, адамгерчилиги, үй-бүлөгө, балдарга мамилеси өзгөчө болчу. Улам карааны алыстаган сайын чанда кезикчү инсан катары баалайм. Грибоедов бир “Акылдан азап” менен тарыхта калды. Изилдөөчүлөр “Мөңгү муңу” кимдин муңу?” деп жазышкан. Ичинде көп муңу бар эле. Анын баары өзү менен кетип калды.

Эми биздин жашоодо ачуу-таттуу болду. Баштан көп нерселер өттү. Ыраазымын. Султан Юсупов — байкем, Мукаш Абдраев — жездем. Эгер алар Бишкекке алып келбесе, Молдобасанов, Давлесов сыяктуу залкарларды көрбөй, жашоомо ушундай из салынбай калат беле…

“Азаттык”: Азыр эми Кадыркул Өмүркуловдун, Нуркамал Жетикашкаеванын, Касымаалы Жантөшевдин мурастарына ким кам көрүп атат?

Бүбүсара Рыскулова: Бул иш бизде кыйыныраак. Кадыр атасы (Касымаалы Жантөшев), апасы (Нуркамал Жетикашкаева), өзү тууралуу бир китеп чыгарам деп атты эле. Тилегине жетпей калды.

“Азаттык”: Балдардан агайдын, сиздин жолду жолдогондор барбы?

Бүбүсара Рыскулова: Кызым мени менен иштейт. Бир баласы Кадырды жолдомок, дымагы, ички сезимдери, билими менен ашса ашмак, кем болмок эмес. Тилекке каршы, социалдык ооруга кабылды. Кадыр ошону көтөрө албай күйүп кетти. Мен деле ошону жон терим менен сезген үчүн ушул иште жүрөмбү деп ойлойм.

“Азаттык”: Азыр эми “Сезим” аркылуу далай адамдарга колдоо көрсөтүп келатасыз. Ал үчүн сизге терең ыраазычылык. Ден соолукта болуңуз.

Бүбүсара Рыскулова: Силерге да ырахмат. Агайыңарды эстеп, билбеген жагын элге таанытып атасыңар. Эми бул аз эле бөлүгү. Ички дүйнөсүн кагазга түшүрө алган адам – жөн адам эмес да. Жазуучу болсом жазат элем, аттиң…

(Белгилүү сценарист, Кыргыз эл жазуучусу Кадыркул Өмүркулов 1941-жылы 16-февралда туулуп, 2013-жылы 6-декабрда көзү өткөн.)

Бурулкан Сарыгулова, “Азаттык”, 16.12.2017-ж.

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/01/21/ysyk-k-l-zhana-auezov-zh-n-nd-kazak-zhurnalistinin-makalasy/

Ысык-Көл жана Ауэзов жөнүндө казак журналистинин макаласы

«Ысык-Көлдү кандай гана сүйөм! Абасынан дем алуу кандай керемет! Эгерде кайра жарала турган болсом, ушул жерди тандамакмын” – деп белгилүү казак жазуучусу Мухтар Ауэзов айткан.

“Чолпон-Атадагы “Көгүлтүр Ысык-Көл” санаторийинин жанында анын кичинекей үйү жайгашкан. Азыркы чоң үйлөргө салыштырмалуу өтө эле кичине, бирок, ал жерден чыгармачылыктын аурасы сезилип турат. Дал ушул жерде жазуучу чыгармаларын жараткан”, – деп Ысык-Көл жана Ауэзов жөнүндө “Экспресс К” гезитине казак журналисти жазат.

Башкалардай болуп ал бийликтин сөзүн сүйлөй алган эмес. Чыгармалары да эски элдик нарктарга, улуттук баалуулуктарга багытталган. Элдик чыгармаларга кызыгып, 1920-жылдары “Манас” эпосун изилдөөгө киришкен.

1952-жылы бүткүл союздук жыйында “Манас” эпосу “элге каршы” чыгарма деп табылышы керек болот. Көпчүлүк трибунага чыгуудан коркуп турганда Ауэзов чыгып тартынбай сүйлөгөн (ал тургай кыргыз адабиятчылары да корккон). Ал эми жазуучу тобокелге салып жатканын билип, аялына “билсем дагы болбой кетип баратам” деп кат калтырган.

“Ал сүйлөгөн соң зал тынч алып, арадан бирөө терезеге чуркап барып, сырттагыларга “Манас” куткарылды” деп кыйкырган. Ошондуктан, кыргыздар “Манаста” Ауэзовдун салымы бар экенин унутпайт” – деп жазат журналист.

Ошондон кийин ал жумушунан айдалып, камоого ордер берилет. Жазуучу жашыруун Моквага кетип жашайт. Бир топ убакыт өтүү менен кайрадан Алматыга кайтат.

Ошол кездерде Ысык-Көл жергесине келип эс алып, жаратылышына абдан суктанат. “Абасынан дем алуу кандай керемет!” деген сөздү жазуучу көп кайталаган.

Кийинки жылы кайрадан көлгө келип эс алат. Көп өтпөй кыргыз эли ыраазычылын билдирип, ага көл жээгинен жер тилкесин берет. Ал жерге эс алуу үйүн (дача) салууга Түгөлбай Сыдыкбеков кол кабыш кылат. Там салынып бүткөндө аялы менен эки баласын алып келип эс алып турат.

Ауэзовдун үйүндө көптөгөн чыгармачыл адамдар конокто болушат. Манасчы Саякбай Каралаев, Аалы Токомбаев, Кубанычбек Маликов деген сыяктуу алптар келип –кетип турушкан.

“Казак классиги көл жээктеп басканды абдан жакшы көргөн. Жашоочулар менен тамашалып, кыргыз жармасын тамшанып ичкен” – дейт журналист.

1961-жылы дарылануу үчүн Москвага кетип, операция учурунда көз жумат. Ал эми үй бүлөсү кийин деле Ысык-Көлгө келип эс алып турат. “Үйдү кийинчерээк өткөрүп беришет да, кийин ал жер жазуучунун китепканасы менен музейине айланат. Азыр ал там дагы деле бар. Айрым бөлмө, оокаттар ошол калыбында”, — деп макаласын аяктайт.

Назира Кенжебекова, “Саат.КГ”, 09.08.2016-ж.