#Манас дастаны

[xuxanov]

İgidin qanadı igidlə çıxar!

- Manas Dəstanı -

—-

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmborboru.su/2018/03/04/manas-kylymdar-sanzhyrasy/

«Манас» – кылымдар санжырасы

Ак кар баскан Ала-Тоонун боорунда бир төөнүн эки өркөчүндөй чогуу жашап, эриш-аркак күн кечирген казак менен кыргыз тарыхтын узун кербенинде үзөңгүлөш да, үндөш жүргөн. Ошондуктан Мухтар Ауэзов менен Чыңгыз Айтматов, Кенен менен Осмонкул, Жамбыл менен Токтогул, Чокон Валиханов менен Боронбай сыяктуу эки элдин чыгаан уулдары төш түйүштүргөн. Тарыхы гана эмес, тагдыры да катар өрүлгөн боордош журтту бириктире турган касиет-баалуулуктар аз эмес. Ошолордун бири жана уникалдуусу – «Манас» дастаны.

  Алаш ураандуу алп Манас

Казактын улут устаты Ахмет Байтурсун уулу баатырлар дастаны тууралуу «Мурунку жортуулдук заманда эл дене эсебинде болгондо, баатырлар жан эсебинде болгон. Элдин баатырлары кандай болсо, элдин руху да ошондой болгон» деп жазган. Учу-кыйыры жок Улуу талааны, эбегейсиз мейкиндикти ат туягы менен багындырган, күндүн батышына дуулдап жортуп, дүйнөнүн келбетин алда канча жолу өзгөрткөн баатыр бабаларга жоруктагы акындар күч-жигер берсе, каармандык эпос ар-намысын камчылаган. Эпикалык акыл-эстүү көчмөнгө эл камы үчүн от менен сууга түшүүгө тайманбаган каарман эр-азамат үлгү болду, ошентип кылымдар алкагында жоокер түркүлөр арасында кынтыксыз кейипкер – баатыр культу калыптанды.

Тууган жерди кыраан куштай коргоп, тууган элин боз торгой жумурткалаган байманалуу өмүргө баштай турган жеңүүчү баатыр бейнесин чоң ышкы менен ырдаган жомокчу – ырчылардын мартабасы качан да жогору болгон. Бардык көчмөн элдердин орток мурастары «Коркут ата китеби», «Огузнама», «Манас» сыяктуу улуу эпосторубузда Байкалдан Балканга, Алтайдан Альпы тоосуна чейин жорткон жоокер элдин шаңдуу жоругунун жөнөкөй сүрөтү гана эмес, элибиздин руху, терең акылмандык ой жүгүртүүсү катар сакталган. Ошол себептүү түркү элдери ааламда теңдеши жок телегейи деңиздей эпосту жаратты, акындыгы менен даңкы чыгып, адамзат маданиятына асыл казынаны белек кылды. Ошол берметтердин ичинен Гиннестин рекорддор китебине кирген «Манас» ырынын түгөл түркү үчүн баасы өзгөчө зор экендиги белгилүү. «Манас» – кыргыздын улуу эпосу гана эмес, түркү элдеринин эпикалык мурасынын да алпы. Телегейи деңиз бул дастандын көлөмүнө дүйнөдө бир да бир эпикалык чыгарма теңдеше албайт. Мисалы, Сагымбай Орозбаковдон жазылып алынган ырдын көлөмү 250 000 саптан турат. Бул Фирдоуси «Шахнамасынан» 2 эсе, Гомердин «Илиадасынан» 16 эсе көп. Ага Саякбай Каралаевден жазылып алынган Манастын баласы менен небересин бейнеленген «Семетей», «Сейтек» ырларын кошсоңуз, тоону козголто турган, деңизди толкута турган, токойду үргүлөтө турган акындыктын көркөм кудуретин тааный аласыз.

Энциклопедиялык сыпаттагы, эпикалык тыныштагы эпостун аркы башаттары өтө тереңден тамыр алат. «Мурункулардан калган сөз: Каракан, Угуз хандан кийин Аланча хан уругунан Байгур, Уйгур дегендер (болгон) экен» деп эсте жок эски замандан санжыра баштай турган дастан Манасты:

«Артык тууган Манастын, Аркы атасы – Карахан. Карахандан тараган. Киндик каны тамган жер, Алтай деген жер экен», – деп тааныштырат. Ошентип аркы Алтайлык тамырдан башат алып, түпкү тегин Карахан, Огуз хан менен байланыштырган алп Манас жаалданган бир маалында:

«Атам – Жакып, Манасмын, Аркы уругум – Алашмын!» –

деп улуу бабаларына сыйынат.

«Алаш, алаш болгондо, Ала тай ат болгондо, Тамгасыз тай, энсиз кой болгондо» деген уламыш сөз казак, кыргыз, каракалпак сыяктуу бир атадан тараган калктарга орток ураан болгон. Ошондуктан дастанда:

«Аркы атабыз Алаш – деп, Намысыңа талаш!» – деп, Алты жүз аргын, найманды, Эт тартууга жайлады. …Түбүнөн бөтөн тууппу, Түрктү кудай уруппу?! Алаш хан экен атабыз, Алышпай кантип жатабыз», – деп Алаш ураанын туу кылып көтөрөт. Ошондой болгондо, учурда жүз жылга толгон Алаш автономиясынын урааны Алаш хан менен Манас баатыр заманынан жалгашып, урпактан-урпакка жеткени доо туудурбайт. Бул өңүттө тарыхий ырлар, уламыштар, санжыраларды жүйөлүү өздөштүрүү аркылуу ата мекендик тарыхтын дарек корун байытууга болот. Тек гана «Манас» ырынын өзүндө түгөл түркү элдерине тиешелүү канчалаган тарыхий окуялар, жер-суу аттары, түп-теги бир кейипкерлер бар десеңизчи.

Эгер «Манас» эпосун адамзаттын акыл-ой казынасына кошулган алп мурас десек, ушул ырдын өзөгүндө баатыр бабаларыбыз тууралуу өмүр таржымалдарынын өрүлүп, саймаланганын байкайбыз. «Манас» ырында жалпы алты Алаштын, түгөл түркү элинин биримдиги даңазаланат. Тек гана кыргыз тарыхына тиешелүү гана эмес, казакка байланыштуу да көптөгөн маалыматтар, даректер келтирилет.

«Ортоктош болгон нойгут бар. Аркасы тийген найман бар, Коңшулаш жүргөн коңурат, Үйүрлөш жүргөн үйшүн бар. Аралашкан алчын бар, Аргындан Каракожо бар», – деген саптар эпос менен этностун бирдиктүү организм экендигин көрсөткөндөй. Ошондуктан төл тарыхыбызды чет өлкөлүк саякатчылардын жол жазмалары менен архивдерден гана издебей, каармандык ырлардан, алтын уламыштарыбыздын аркагынан издөө, эс-тутумубузду жаңылоонун бир жолу болсо керек. Бул өңүттө акылман элибиз жараткан ооз эки адабияттын үлгүлөрүн тарыхий дарек иретинде колдонуу, илимий изилдөөгө айландыруу – бүгүнкү күндүн талабы.

  Инсандар таалими

«Манас» ырын алгач ирет жазып алып, ааламга тааныткан көрнөктүү чыгыш таануучу окумуштуу, сейрек жаралган инсан Чокон Валиханов болсо, аны олуттуу изилдөө объектиси кылган, советтик зыяндуу идеологиянын кызыл отунан чабалекейдей канаты менен суу сээп коргоп, капаста калтырып койбой кайра жарыялануусуна жол ачкан Мухтар Ауэзов болчу.

Чокон Валиханов жазып алган эпостун бир көркөм бөлүгү «Көкөтөйдүн ашы» ыры узак жылдар бою тарых коюнунда жоголуп кеткенде, аны көз майын чырак кылып, таап алган, ырга экинчи өмүр тартуулаган академик Алкей Маргулан болду. Ошентип, казак элинин үч алп инсаны дүйнөдөгү эпикалык чыгармалардын алпы, түркү элдеринин сыймыгы «Манас» ырына бекем коргон болду. «Манас» ырын Чокон 1856-жылы Ысык-Көл экспедициясында Каркыра жайлоосунда өткөн жыйындарга катышып жүрүп, Боронбай бийдин айылында жазып алат. Бул тууралуу Чокон «Жунгария очерктери» аттуу эмгегинде: «Манас» – кыргыздардын бардык мифтеринин, жомокторунун, уламыштарынын бир мезгилге келтирилген жана бир адамдын ��� баатыр Манастын айланасына топтоштурулган энциклопедиялык жыйнагы. Бул талаа «Илиадасы» сыяктуу нерсе. Кыргыздардын жашоосунун түрү, үрп-адаты, адеп-ахлагы, географиясы, диндик жана медициналык билими, алардын эл аралык алакасы бул зор эпопеяда чагылдырылуусун тапкан» деп баа берет.

Академик Алкей Маргулан чыгыштын жарык жылдызы, окумуштуу Чокон жазып алган ырдын тили чечен, көркөмдүгү орошон чырайлуу болушуна казак менен кыргыздын боордоштук, туугандык сезими өзгөчө таасир кылганын далилдеп, дастанчы Чокон Валихановго ак пейили менен аңтарылып, ал эми В. Радловго келгенде басаңдап калгандыгын айтат: «Кыязы эки окумуштуу да бир ырды бир ырчыдан (Назар) жазып алганга окшойт. Мазмуну жагынан эки жазманын ортосунда артык ажырымдык жок. Ажырым ырчынын тек гана кандай эргүү менен айтканы, жазып алуучунун кандай ыкма колдонгондугу менен билинет. В.Радловдун жазып алуусунда айрым көркөм сүрөттөр менен катар, ырдын агымы жүйөлүү түрдө баяндалбай, кээде үзүлүп, кээде кыбырап калат. Чокондун жазуусундагы буркураган жыттар, көркөм бейнелер мында сейрек учурашат. Кыязы, Чоконго ачкан жан сырын ырчы В.Радловго ачпаган, куулукка салып, «Көкөтөй» ырынын көп жерлерин калтырып айткан, анын ичинде Көкөтөйдүн насыят сөзү такыр жок. Көч жолу, аш берүү, ашка чакыруу, аттарды сыноо сүрөттөрү Чокондун жазып алганындай кенен айтылбай, кыска-кыска чарпып жазылган».

Кеңеш өкмөтү доорунда «Манас» эпосун илимий жактан изилдөөнүн пайдубалын кеңейткен атактуу сөз зергери, залкар жазуучу Мухтар Ауэзов болгону бардыгыбызга маалым. Ал Чокон Валихановдун чыйырын жаңылап, Манас таанууну жаңы сапаттык деңгээлге көтөрөт. Кеменгер Ауэзов Ыбырай Абдрахмановдун Сагымбай Орозбаковдон жазып алган эпосунун нускасы менен алгачкы жолу 1928-жылы Фрунзеде таанышат. Академик-жазуучунун Манас таанууга кошкон чоң эмгектеринин уникалдуусу – «Киргизский героический эпос «Манас» деген көлөмдүү изилдөөсү. Монографиялык эмгектин биринчи нускасы 1934-жылы пайда болгон. Автор ар кандай саясий-идеологиялык тоскоолдуктарга байланыштуу анын өзөгүн өзгөртпөй, ар жылдары редакциялоо аркылуу эселеп өңдөп, болоттой курч кылып, өткүрдөй түшкөнү байкалат.

Бул фундаменталдуу изилдөөсүндө М.Ауэзов эпикалык мурасты түгөл түркүлүк мейкиндикте изилдегенде гана чыныгы натыйжага жетүүгө боло тургандыгын баамдап, концептуалдык сонун ыкма сунуштайт. Ырды Күлтегин, Тону-Көк мурастары менен бирдиктүү изилдөөнү сунуштап, эпостун чыгуу тегин эзелки Кыргыз хандыгы менен жуурулуштурат.

«Манас» эпосунун пайда болуу доорун атайын бөлүм кылып талдап, бул эпостун алгачкы сюжети IХ-Х кылымдардагы Кыргыз каганаты доорунда жаралышы мүмкүн деген пикирди билдирип, маанилүү идеяны сунуштайт. Ошондой эле, жалпы түркүлүк баатырдык эпос сюжеттеринин эски үлгүлөрү Орхон-Енисей тексттеринен башат алуусу мүмкүн деген пикирин билдирип: «Таш жазууларда Күлтегин эпостогу каармандардай жеңилүүнү билбеген баатырлардай болуп чоңоет. Баяндоодо хронологиялык ырааттуулук сакталган: Күлтегиндин он алты жаштан кырк жети жашка чейинки негизги эрдиктери, өмүрүнүн акыры сүрөттөлөт. Мында баатырдык эпостун сюжетине окшоштук бар» деп жазат.

Ошентип «Манас» ырынын көөнө түркүлүк тамырына илимде алгачкы ирет жарык түшүргөн кеменгер окумуштуу 1952-жылы 8-июнда Фрунзе шаарында өткөн жаңжалдуу талкууда «Манас» ырын идеологиялык чабуул жасагандардан билимдүүлүк менен коргоп, анын өмүр сүрүшүнө кепилдик алып берди. Москвадан «Манасты» зыяндуу, буржуазиялык, динчил, калкка жат эпос деп жарыялап, эпосту жок кылууга өкүм чыгарганы келген профессор Александр Боровков баштаган топ максатына жете албай калды. Ошол күнү «Манас акталды!» деген сүйүнүчтүү акжолтой кабар Фрунзеден ашып, бүткүл боордош элди кубантты. Мынакей, бул да Мухтар Омархан уулунун айкөл жазуучу гана эмес, алаштын азуулуу көк жалы экендигин көрсөтүүчү дагы бир мисал.

Эл башчынын демилгеси менен курулган Эл аралык Түркү академиясы агайын элдер арасында алтын көпүрө болгон касиеттүү мурастар менен чыгаан инсандардын чыгармаларын жайылтып, таалим берүүнү алдыңкы муун улут кеменгерлеринин жолун бүгүнкү күнгө жалгап, аброй менен аткарып келет. Академия чоң көлөмдөгү «Манас» энциклопедиясын жана «Манас» сөздүгүн жогорку сапат менен жарыкка чыгарды. Бул – руханий биримдикке өбөлгө. Мынакей, миң жылдыктардын санжырасындай – “Манас” дастаны. Манасты кайта, кайта окуйлу.

Дархан КЫДЫРАЛИ, Эл аралык Түркү академиясынын президенти, “Кыргыз туусу”, 23.11.2017-ж.

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmborboru.su/2018/02/27/kuttuu-bilim-dastany-uluu-muras/

“Куттуу билим” дастаны – улуу мурас

Улуу ойчул Жусуп Хас Хажип өзүнүн көөнөрбөс даӊктуу чыгармасын 1069-1070-жылдары Кашкарда жазган деп божомолдошот окумуштуулар. Ушул кезге чейин “Куттуу билимдин” түп нускасы табыла элек, көчүрмөлөрү гана бар. “Куттуу билим” дастаны Кашкарда бүткөрүлгөн деген ой басымдуулук кылып, дастанды жазуу качан башталганы жөнүндө сөз болбойт. Тек гана Жусуп бабабыз улуу дастанды он сегиз айда жазып бүткөн деген бүтүмдөр айтылат. Кандай болсо да Жусуп Баласагын Сары-Өзөн Чүй аймагындагы, Чүй дарыясынын боюнда жайгашкан, азыркы Бурана мунарасы турган Баласагын шаарында 1015-1016-жылдары төрөлгөнү а��ык. Эгерде мындай улуу дастан автордун ой чабытында, кыялында мурдатан эле бышып жетилбесе, даяр болбосо, он сегиз айда эле жазып коюшу – Жусуп Баласагын зор талантка ээ экенин айгинелейт.

Бирок биздин оюбузча, мындай улуу чыгарма Жусуп бабабыздын ой чабытында, кыялында, ой толгоосунда Баласагын шаарында эле башталып, кийин Кашкарда толук бүтүшү ыктымал. Эгер чыгарма мурда бышып жетилбесе, “Куттуу билимдей” улуу дастанды жаратуу мүмкүн эмес. Кашгарга чейин бабабыз өз чыгармачылыгын кагазга түшүрүп жүргөндүр. Канткен күндө да “Куттуу билим” дастанын Баласагын шаары жана Карабуура хандыгы менен тыгыз байланышта кароо керек. Мындай ойду академик В.Бартольд да тастыктап кетет: “Бизге жакшы маалым болгондой, мусулман-түрктөрдүн бизге толугу менен жеткен адабий мурасы “Куттуу билим” чыгармасын Чүй суусунун жанындагы Баласагында төрөлгөн Жусуп хас-хажиб 1069-70-жылдары жазып бүтүп, анан Кашкарда жашап, “Табгач Кара-Буура хандар ханы аталган хандарга арналган” (В.Бартольд, Избранные труды. Б., 5-том, 472-бет).

Орто кылымда Баласагын (Кут ордо) шаары гүлдөгөн маданияттын, илим-билимдин очогу болгон жана Карахандар каганатынын борбор шаарларынын бири катары да эсептелген.

Баласагын шаарында жашап жүргөндө Жусуп бабабыз Кара-Буура хандыгынын мамлекеттик иштерине аралашып, мамлекет башкаруунун тажрыйбасына такшалып, атактуу “Куттуу билимди” жаратышы ыктымал. Улуу дастанды байыркы кыргыз тилинен азыркы кыргыз тилине оодарган Төлөгөн Козубеков төмөнкүдөй ойду айтат: “Анын үстүнө бабабыз бул чыгармасындагы ойлорду, мамлекет башкаруунун жол-жобосун асмандан албаган го дейм, элүү эки жашка чыкканча бабабыз жөн эле базарлап жүрбөгөндүр, турмуштук да, адабият жаатында да жетиштүү тажрыйбаны топтогондур, аны үчүн бабабызда, айрыкча, мамлекет башкарууда жетиштүү мүмкүнчүлүк болгон болуу керек. Катардагы карапайым адам мындай ишке бара албайт болчу, аракет да кылмак эмес”. (Төлөгөн Таластан. Жусуп Баласагын, бейне сүртүмдөрү, (кол жазма) 20-бет).

Демек, мурдагы окумуштуулар айтып келген “Куттуу билим” Кашгарда жазылган деген ой-пикирлер анчалык чындыкка коошпойт.

Жусуп бабабыз Кашкарга барганга чейин эле Баласагын шаарындагы Кара-Буура хандарына ордодо кызмат кылган, мамлекет башкарууга аралашкан, мүмкүн ал хандардын эӊ жакын адамдарынын бири болгон, кийин Кашгарга мурдагы кызматын улантуу үчүн барган. Мурда жазып жүргөн “Куттуу билим” дастанын Кашкарда бүтүргөн. Жөн салды киши ханды ээрчип Кашкарга кантип бара алат?

Экинчи жагдай, совет мезгилинде идеологиялык саясаттын кесепетинен “Жусуп бабабыз хандардын эӊ жакын адамы, кеӊешчиси, ордо кызматкери болгон”, – деп ачык түрдө айта алышкан эмес. Аны үстүнө совет мезгилинде Жусуп бабабызды кыргыз болгон деп айтуу “улутчулдуктун” ана башы болгон. Эмне үчүн “Куттуу билим” дастаны сөзсүз эле Кашкарда жазылууга тийиш. Эгерде логикалык ой жүгүртүүгө таянсак, “Куттуу билим” Кашкарда жазылганы чын болсо, Жусуп Кашкарлык деп аталышы толук мүмкүн эле. Жусуп Кашкарлык деп аталганы жок, ал Жусуп Баласагын деп эле аталып жатат. Албетте, мындай гипотеза кийин тарыхта такталаар. Илим өзү гипотезадан турат эмеспи.

Жусуп Баласагын бабабыз Баласагын шаарынан Кашкарга келген учурда, Кашкар менен Баласагын аймагын Арстан хандын небереси, Али-Хасандын уулу, улуу өкүмдар Тавгач Буура Карахан башкарып турган. Бул окуяны академик В.Бартольд дагы бекемдеп кеткен: “Арстан хан Кашкарга өтүп Харундан бийликти тартып алган. Кашкарды, Хонтанды жана аларга тийиштүү болгон Баласагын шаарына чейинки жерлерде 29 жыл бийлик кылды. Ал 1102-03-жылдары каза болуп, андан кийинки бийликти анын уулу Акмат Ибн Арстан хан жүргүздү” (В.Бартольд, Ислам энциклопедиясынан макалалар, Т.,2, 491-бет)

Азыркы учурда илимде “Куттуу билим” дастанынын кыйла эле кийин көчүрүлгөн Вена, Каир жана Фергана нускалары белгилүү.

Вена нускасы 1439-жылы Герат шаарында Асан Кара Сайыл Шамсин деген илимпоз тарабынан көчүрүлүп, 1474-жылы Стамбул шаарына алынып келинген. Кийин аны кандайдыр бир себептер менен австриялык чыгыш таануучу Шунас Хаммер Поргештал Вена шаарындагы борбордук китепканага алып келип тапшырат. Азыркы учурда көчүрмө Вена шаарындагы китепканада сакталып тургандыктан Вена нускасы деп аталып келүүдө. Герат шаарында “Куттуу билимдин” “Герат нускасы” да сакталып турат. “Куттуу билимдин” үчүнчү нускасы Мысырда (Каирде) “Хидив” китепканасында сакталууда (көчүрмө 5400 бет). Каир нускасын 1896-жылы немец окумуштуусу Моретис алгачкы жолу таап чыгып, 1897-жылы дагы бир улуту немец окумуштуусу-түрколог В.Радловго жиберет. Көчүрүлгөн нускалардын ичинен Фергана нускасы кандайдыр бир деӊгээлде толук нуска деп эсептөөгө болот. Ал 6095 беттен турат.

Көчүрмөчүлөр араб арибиндеги көчүрмө нускадан “Куттуу билимди” өз тилдерине которуп жатышканда (уйгур, өзбек тилине) өз тилдеринин тыбыштык мыйзамына жакындатууга далалат жасашкан. Мисалы, дастандагы энчилүү аттарда жолуккан “а” тыбышынын ордуна “о” тыбышын, “ы” тыбышынын ордуна “и” тыбышы, “ө” тыбышынын ордуна “о” тыбышы атайын эле бурмалап киргизишкен: Күнтууду – Күндугды; Айтолду – Айтолды; Акдилмиш – Огдилмиш; Өткүрмүш – Огдырмыш болуп калган.

Ушул кезге чейин “Куттуу билим”  дастаны эски түрк тилинде, уйгур тилинде, караханиддердин адабий тили – хакания тилинде жазылган деген талаш маселелер окуучулардын башын айлантып келет. Эгерде “Куттуу билим” эски түрк тилинде жазылган болсо, ал кайсы тил, негизи кайсы тилге барып такалат, дегеле 10-кылымда түрк тилдеринин негизги адабий тили кайсы тил болгон? Эгерде түрк элдери үчүн баба тил деп эсептелген Караханиддердин “Хакания” тилинде жазылса, анда эмне үчүн “Куттуу билимдин” лексикалык өзөгүн байыркы кыргыз тили түзгөн. “Хакания” тили деген бул хандыктын, бийликтин тили. Хандык кайсы тилде сүйлөсө, эл ошол тилди пайдаланат. “Хакания” тили дегенибиз орто кылымдагы кыргыз тили болушу ыктымал. Орто кылымда кыргыз тилинде жазылган китептердин жоктугунан, “Куттуу билимдин” тилин аныктоо кыйынчылыкты жаратып жатат.

“Куттуу билим” байыркы уйгур тилинде да жазылган эмес. Академик, Кыргыз эл жазуучусу Түгөлбай Сыдыкбеков Т.Козубековдун котормосундагы “Куттуу билим” дастанынын биринчи басылышына (1988) жазып берген “Куттуу белгиси билик” деген макаласында төмөнкүдөй аргументти келтирген: “Академик түрколог В.Радлов Орхон рун жазмасын иликтегенден кийин “Куттуу билим” уйгур тилинде деген өзүнүн алгачкы аныктамасынан баш тартып мындай дейт: “1891-жылы мен Вамберинин көз карашы менен толук макул болуп, “Куттуу билим” байыркы уйгур тилинде жазылган деген пикирде элем. “Куттуу билимде” уйгур деген сөз бир да жолу кездешпейт…” деп белгилеп келип – “Менин “Куттуу билим” уйгур тилинде эмес деген пикирге келишиме да бир нерсе… өз эне тилинде биринчи китеп экенин көрсөткөн автордун сөзү негиз болуп отурат…” (В.Радлов. “Кыргызстан маданияты, 1969).

Ошол эле жерде Т.Сыдыкбеков мындай деп жазат: “Куттуу билимди” орус тилине которгон акын Наум Гребнев биз менен болгон бир маегинде: “Куттуу билим” силерге көбүрөөк тиешелүү. Жеке эле анын мекени силердин жер болгондо эмес, анын мүнөзү да силерге жакын”, – деп айткан эле.

Ал эми “Самаркан асманындагы жылдыздар” деген көп томдуу романдын автору СССР мамлекеттик сыйлыгынын, Өзбек ССРинин Ха мза атындагы Мамлекеттик сыйлыктын лауреаты, Орто кылымдагы Орто Азияны жерлеген калктардын тарыхын жакшы билген тарыхчы окумуштуу, чоӊ жазуучу Сергей Петрович Бородин:

“Силер, кыргыздар, эӊ эле камырабайсыӊар. Жадаса өзүӊөргө тиешелүү маданий энчини алуудан да жалтайлайсыӊар! Деги байыркы адабий мурастарда силердин энчиӊер чоӊ экенин билесиӊерби? Кыргыз түрк элдеринин ичинен байыркыларынан, “Манас” сыяктуу улуу баянды силердин бабаӊар жаратканы бекер эмес! Өз мурасыӊардан кур жалак калбагыла” дегени али эсимде” (Т.Сыдыкбеков, “Кут белгиси билик”, “Куттуу билим”, Т.Козубековдун котормосу, Б., 2015,12).

Демек, биз Ж.Баласагын бабабыз жазып кеткен “Куттуу билим” дастанынын тилин орто кылымдагы кыргыз тилинин лексикалык катмары менен салыштырып изилдегенде гана “Куттуу билимдин” кайсы тилде жазылганын так аныктай алабыз. Биз буга чейин орус окумуштууларынын айткандарын пир тутуп, ошолор эмне айтса кыӊк этпей макул болуп, өз оюбуз жок “ээрчиме илимди” гана түптөп келдик. Ошол эле атактуу орус окумуштуулары: “Эй, кыргыздар! Ойгонгула, ата-мурасыӊардын баркын билгиле! Башка элдерге тараттырып жибербегиле!”, – деп жатышса да, бүгүнкү күнгө чейин моюн толгоп келебиз. Эгерде көөнөрбөс ата мурастарына ушундай мамиле боло берсе, тарых бизди кечирбейт.

Жусуп Баласагындын “Куттуу билим” дастаны ыймандуулукта, акылмандыкта, руханий тазалыкта мамлекетти башкарууга, үй-бүлөлүк жана жарандык ынтымакка, элдин бөлүнбөс биримдигине, улуттук каада-салтты, наркты, үрп-адатты кадырлай билүүгө, улууга урмат, кичүүгө сый деген улуу касиетибизди сактоого, барктоого чакырган, тарбиялык мааниси теӊдешсиз, баа жеткис накта мурас болуп саналат.

Бүгүнкү күндө Жусуп Баласагын бабабыздын “Куттуу билим” дастанына кыргыз журтчулугунун кызыгуусу артып жатышы – кыргыз эли өзүн-өзү таануусуна умтулган негизги белгиси. Эл өз тарыхын билбей туруп – ким экендигин аӊдай албайт.

Демек, биз “Куттуу билим” дастанын ар тараптан: лингвистикалык, философиялык, психологиялык, идеологиялык, этномаданий, тарыхый ж.б. жактан тереӊ изилдеп, бала бакчадагы жаш бөбөктөн тартып, коомчулуктун калыӊ катмарына жеткирүүгө тийишпиз.

Себеби, Жусуп бабабыз жазгандай:

Китеп көп араб, тажик тилдеринде, Бул китеп эӊ биринчи биздин тилде.

Эми улуу дастандын автор койгон аталышы жөнүндөөз оюбузду айта кетели. Буга чейин улуу чыгарма ар түрдүү аталышта которулуп келди: “Кут алуучу билим”, “Кут даарытар билим”, “Куттуу билим”, “Кут билим”.

Эгер алгач табылган көчүрмө нуска “Кутадгу билиг” деп аталган болсо, “Кут алчу билиг” – “КУТ АТТУУ БИЙЛИК” болуп жүрбөсүн.

Муну далилдөөүчүн төмөнкүдөй аргумент келтиребиз:

Караханиддердин ордосу – Кара-Буура хандар ханынын ордосу “Кут Ордо” деп аталган. “Кут” деген сөз ыйыктыктын, бакты-таалайдын белгиси. Кут Ордо – элдин бакыбаттуулугун, бейпилчилигин, жыргалчылыгын камсыз кылат деген мааниде. Жусуп Баласагын бабабыздын дастаны, байкаган адамга, баштан аяк бийликтин элге, элдин ар кандай, карапайым да, бийликтин тараптарын камсыздаган да өкүлдөрүнө болгон мамилеси кандай болуш керек, мамлекетти кандай башкаруу керек ж.б. акыл кептер айтылат. Демек, дастан Кут-Ордонун – Кара-Буура хандардын династиясынын тарыхый маселелери туурасында акылман кептер айтылат. Жусуп бабабыз Ордону, болгондо да Кут-Ордону мактап жатат.

Ошондуктан дастан “Куттуу билим” эмес, “КУТ АТТУУ БИЙЛИК” болушу ыктымал. Буга китептин аталышы дагы – “Кут адгу билиг” деп аталып жатпайбы. “Кут” деген сөз – кут – бул түшүнүктүү, “атгу” деген сөз “аттуу” болушу ыктымал, ал эми билиг “билим” болуп которулуп калган, мүмкүн түп нускадагы “й” тыбышы айтылбай “бийлик” деген сөз “билиг” болуп котормолордо жазылып калышы толук ыктымал.

Бул айтылган ойлор гипотеза. Илим гипотезадан жаралат.

Соӊунда айтарыбыз, элибиздин байыркы мурасын сактай да, даӊктай да жүрөлү.

Курманбек ТОКТОНАЛИЕВ, филология илимдеринин доктору, профессор, КР УИАнын Чыӊгыз АЙТМАТОВ атындагы Тил жана адабият институтунун директору, “Кутбилим”, 01.07.2017-ж.

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/07/10/adeptin-bashy-salam-ishtin-bashy-yklas/

Адептин башы – салам, иштин башы – ыклас

Учурашуу-адамдардын ортосунда бири-бирин ызаттоо, тааныш же бейтааныш адам менен бул жер үстүндө бирге жашоого, сүйлөшүүгө, пикир алышууга даяр экенин билдирүү. Жашына, мансабына, бирөөгө көз карандылыгына карап салам берилбейт. Салам берүү баары үчүн бирдей болот.

«Салам бериш – карыз, алик алыш – парыз», «Адептин башаты–салам, иштин башаты–ыклас» деп макалдарда айтылгандай, бири-бири менен учурашуу аркылуу алардын жакшы көрүүсү, мээрими, урматтоосу жана сыйлоосу билинип, алмуздактан бери элдин ырыс-ынтымагын сактаган, бекемдеген. Учурашуу – бул адеп, ыйман. Учурашканга карап алик алат, пикир, маанай жаралат (“саламга келбей калыптыр”, “бир нерсе болгонго, бир балээге кабылган окшойт”). Чын дилинен, калп эле, кош көңүл, жактырбоо, төрөпейил, менменсинүү, жасалма ж.б.эмоциялык сезимдер билдирилет. Илгери аксакалдар жаңы топко келген адамдын учурашуусунан эле анын ички дүйнөсүн, ким экендигин таасын аныктап коюшкан.

Ар бир инсан күндө ондогон, жүздөгөн адамдарга салам айтып, алик алат (айрыкча, тарбиячылар, мугалимдер, окутуучулар). Ал ошончо жолу өзүнүн мээримин, каалоо-тилегин арнап, кайра ошончо асыл наркты кабыл алат.

Эзелтен амандашуунун үлгүсү төкмө акындардын эл менен учурашуусунда сөздөрдүсаймедиреп, тизмектештирип айтканы калыптанып калган. Муну орто, улуу муундун өкүлдөрү өзгөчө кабыл алышат. Ал эми жаш муундар, жеткинчектер, өспүрүмдөр көңүлкош болуп, маани бербей келишет.

Адеп-ахлактын, тарбиянын башкы символу болгон саламдашуу парзын калыптандыруу жалпы элдик иш экенин ар бир инсан аңдап сезип, кол кабыш кылып колдоого алуусу абзел.

Адебиң – саламдашуу! Адеп–бардык жакшы башталыштардын коңгуроосу! Ал жупуну, салмактуу, адамды жоопкерчиликке чакырган шык болуш керек.

«Илимден ад��п улук» деген сөз бар. Кыргызчылыкта адепке өзгөчө маани берилет. “Адеп, ыйманы жок адам – жүгөнү жок азоо аттай” деп сыпатталат. Адептин бир нугу ата-эненин каны аркылуу тээ башат тегинен келет. Бир нугу жандуу күндөлүк тарбиядан берилет. Башатка көз жүгүртсөк элдин нарк-насили, каада-салты адам болууга тарбиялайт. Учурда адистиктен мурда адам болууга тарбиялоо керек экендигин турмуш өзү ырастоодо.

Салам берүү жана алик алуу менен адам өзүн башкалардын арасында күзгү сыяктуу ачып таштайт. Ошондуктан учурашуунун айрым адеп сактай турган учурлары болот:

Таанышпы, бейтаанышпы көчөдө учурашкан киши менен саламдашуу парыз.

Кыргыз салтында өбүшүп учурашуу жок.

Мас, жинди, баңги кишилерге салам айтылбайт.

Салам берүүчү алик алуучулардын алик алышын күтүп отурбайт.

Жамаат отурган жерде кечигип келгендер кол берип саламдашпайт.

Жашы кичүүлөр жашы улууларга озунуп салам айтат.

Атчан адам жөө адамга учурашат.

Жөө адам отургандарга салам айтат.

Жогортон келе жаткан төмөндөн баратканга салам айтат.

Топко улуу кишилер салам айтып кирип келсе, кичүүлөр ордунан туруп алик алат.

Бирөөлөр кызуу маектешип жатса, алардын сөзүн бөлбөө үчүн кол берип учурашууга болбойт.

Көпчүлүк тамак жеп жатышса, кол берип учурашуу туура эмес болуп калат.

Эркек жашы улуу аялдарга кол берип учурашыш керек болсо, биринчи кол сунбайт.

Эркектер менен аялдар өтө жакын тууган же классташ,теңтуш болбосо, кол берип учурашпайт.

Аял менен эркек, эркек менен эркек, аял менен аял ооздорунан өбүшүп учурашуу маданиятсыздык, батышты эби жок ээрчигендик.

Жаш балдарды, кыздарды улуу адамдар учурашуу учурунда чекесинен өөп койсо болот.

Конокто кыз, келин эркектерге колун бооруна алып, башын ийкеп, жүгүнүп таазим эткен.

Жамаатка кирип келген киши кимдир бирөөнүн өтө жакыны болуп, көптөн бери көрүшө элек болсо, ошол киши менен гана кучакташып учурашат, калгандарга «көргөнүбүз көрүшкөн» деп коёт.

Жамааттан эки адам бөлүнүп кетип, ары жакта сүйлөшүп жатса, алар менен кол алышып учурашуу жарабайт.

Көптөн бери көрүшпөгөн же узак сапардан келген адам менен эркектер кучакташып, бирок катуу кыспай көрүшөт, мындайда далысын таптап же сылап да койсо жакшы.

Үй-бүлөдө ар бир күнү эртеңменен турганда балдар жана кичүүлөр чоңдор менен саламдашат.

Күндөлүк турмуштагы көпчүлүктүн көөдөнүнө сиңип калган, сарасеп салбаган “саламатсыңбы?”, “кандайсың?”, “жакшысыңбы?”, “эсенсиңби?”, “привет”,  “хеллоу”, “кандай доңуз?..”, “��алам өлүк?” деген оңтойсуз, орой учурашуулар жаштардын арасында терең тамыр жайып барууда.

Тилекке каршы, салттуу салам берип, алик алуу эрежеси унутулуп, бузулуп баратат. Өзгөчө мектеп мугалимдери окуучуларга «Сен» деп орой кайрылганы аз келгенсип, алардын «Саламатсыңарбы?» деген суроо-саламына окуучулар «Са-ла-мат-сыз-бы?» деп кайра суроо менен жооп берип турушу түшүнүксүз. Ал эми мугалимдин адегенде окуучуларга «Арыбагыла, балдарым» деп аздектүү кайрылып, ага окуучулардын жапырт «Бар болуңуз, эжей» деп каалоо-тилек айтып турушунда касиеттүү элдик салт, адептүү асыл-нарк сезилип турганы жалганбы?

Амандашуу, учурашуу адам баласынын ортосундагы алака-мамилени туюнткан,муундан-муунга мурас болуп келген өтө байыркыжөрөлгөлөрдүн бири болуп саналат. «Амандашпай сөз баштаба» деген ата-бабалардан калган накыл кеп бар. Кыргыздар бири-бирине кез келгенде «Арыбаңыз» деп кайрылышып, анан ага «Бар болуңуз» деп жооп кайтарышчу экен. «Арыбаңыз»деген ооз учунан эле адамдын көңүлүн жубаткан, абалынан кабар алуу максатында ага суроо иретинде берилген сөз эмес. Ал-адамга кадимки күү-деми, күч-кайратынан тайбай, кайгы-капага жеңдирбей, куунак көңүлдө, узак өмүрдө жашашын каалап, чын дилден айтылган угумдуу, таасирдүү амандашууну билдирген тилек сөз болуп эсептелет.

«Бар болуңуз» деген жоопто адамдын ал-абалы кандай болбосун, ал үчүн эң башкысы, бар болуудан, башкача айтканда, тирүүлүктөн өткөн асылдык жок экендиги даана туюнтулган. Бул кыргыздардын адам парасатын артыкча баалап, бөтөнчө бийик койгон адамгөй, жапакеч эл экендигин далилдеген дөөлөттөрдүн бири болуп саналат.

Учурашууда ачык маанай, жайдары, шайдоот көңүлдө болуу негизги талаптарга кирет. Сөздү айтуудагы адамдын абалы да экинчи учурашып жаткан тарапка белгилүү бир жагдай жаратат.

Кыргыз элинин түпкүрдөгү ата тегинде саламдашуу тартиби (ислам динин кабыл алганга чейин) «Арыбаңыз» (-дар) деп айтылган. «Бар болуңуз» (-дар) деп алик жооп айтылып, пейил таштап, жадырап-жайнап, эки колду бирдей сунуп, адамга жылмайган мүнөз менен ууртунан күлкү жайнап, муңайым тиктеп учурашкан.

Жазуучу Ашым Жакыпбековдун «Теңири Манас» чыгармасында: «Манастын бала чагында кабарын уккан Бакай Манасты Жакыптын жылкычысы Ыймандын жайытынан таап, “Арыба, баатыр!” деп кырк чоросун ээрчитип келип, кырдан көрүп, кыйкырып салам айтканда, Манас ордунан тура калып караса, кырда кызыл байрак көтөргөн кырк жигити менен Бакайдын турганын көрүп, “Бар бол, ава!” деп чуркап барып, кучак жайып учурашты”,- деп баяндалат.

Улуу-кичүүлөрдүн ортосунда, карым-катнаштарда жаш өспүрүмдөр салам айтса, маани бербей алаксып, унчукпоо, кайдыгерлик менен баш ийкеп коюу, жаш балдардын назарын сындырып, жосунсуз жорукка кабылганына күбө болуп жүрөбүз.

Хадистерде мусулмандардын бири-бирине алты акысы бар деп белгиленет:

Салам берүү.

Чакырса баруу.

Кеңеш сураса, айтуу.

Суроосуна жооп берүү.

Ооруса барып көрүү.

Каза болсо, аза зыйнатына катышуу.

Өткөн кылымдарда жеке адам бетме-бет келген болсо, кызыл дан баскан кырманчыларга, килем соккон кыз-келиндерге салам айтканда түрдүү түстөгү жиптерден токулган учуккарматып, жер-жемиш, таттуу шириндиктерди, кийим-кече, буюмдарды алып берип кутулган. Бул өзүнчө эрежеге салынган этикет экендигин төмөнкү накыл кептер да айгинелеп турат. Байыркы түрктөрдүн санжырасында: “Эрте туруп энеңе салам айт, андан кийин атаңа салам айт” деп белгиленет. Түркмөндөрдө: “Эрте менен туруп, ата-энеңе салам айт, андан кийин атыңа салам айт”. Кыргыздарда: “Бир даам сызган жериңе, миң ирет салам айт” ж.б.

1933-жылы Германияда улутчул-фашисттик партия бийликке келгенде, немецтер «Хай, Гитлер!» (Жашасын, Гитлер!) деп учурашкан.

Америка Кошмо Штатынын Президенттигине эки мөөнөт шайланган Ф.Рузвельт (коляскада отурган майып болгон)жумушка келгенде пол жуугучка, кароолчуга салам айтып кирчү экен.

Белгилүү коомдук ишмер, окумуштуу Касым Тыныстанов: «Өз элиңди, өз тилиңди, өз ата салтыңды үйрөн, бил жана аны көздүн карегиндей аяр сакта! Ал сенин өмүрүң, көрөр күнүң, ичер сууң» деп насаат калтырган. Андыктан, адептүүлүктүн, ыймандуулуктун бир үлгүсү болгон учурашууну өзүнүн талаптары, эрежелери менен өнүктүрүү, турмушта колдонуу өзгөчө муктаждык болуп турат.

«Махабат дастаны» көркөм фильминде (1973-ж.) Жалман ата: “-Арыбагыла, бейкүнөө пенделерим!” деп саламдашса, Раймаалы: “-Бар болуңуз, Жалман ата!” деп алик алганы элибизде бул учурашуунун үлгүсү эзелтен болгонун далилдеп турат. «Курманжан датка» көркөм фильминде (2015-ж.) Алымбек датка менен Жантай хандын, Камчыбектин (тестиер кезиндеги) Акпалван авасы менен учурашканы катардагы көр��үчүлөргө оң таасир жаратат.

Ар бир элдин, улуттун өз маанисине жооп берген, эзелтен иретке салынган, ар бир жаран сыймыктануу менен айткан, ага күч, шык, эргүү берген учурашуунун үлгүлөрү бар. ��алдардын, жаштардын мекенчилдигин, адептүүлүгүн, ыймандуулугун узун сабак ой айтуудан эмес, так турмуштук зарылчылыктан, жашоо тажрыйбасынан үйрөткөн, көрсөткөн алгылыктуу, кайтарымдуу болмок.

Жалпыга маалымат каражаттарында (айрыкча, радио, телевидениеде) ар түрдүү жанрдагы уктурууларда, көрсөтүүлөрдө учурашуунун «Арыбаңыз», «Бар болуңуз» үлгүсү колдонулуп жатканы көңүл жубатат. Ушундай эле коомчулуктун кеңири колдоосуна ээ болсо, ыклас коюп айтууга ылайык келсе, бул учурашуу ата-бабадан калганмурас, нарк-насил катары кайрадан жаңыланмак.

«Көзүм көрбөсө болду, бөйрөгүмдү бөрү жесин» деп салкын мамиле жасап, жаштарды өтмүштөн калган жакшылыктарга үгүттөбөй, өз билемчиликке жол ачып, ындысын өчүрүп, кайдыгерликтин тузагынан чыкпай жүрө берсек, көптөгөн дөөлөттөрдөн, аруулуктардан кур жалак калышыбыз мүмкүн.

Куру сөз, жалындуу ураандар менен адептүүлүккө тарбиялоо мүмкүн эмес. Сын-пикир, кемчиликти айтып отурбай, натыйжалуу, практикалык жумуштарды, үлгүлүү иш-чараларды, так маалыматтарды берүү, өрнөктүү өбөлгөлөрдү жайылтуу максатка ылайыктуу болот.

Учурашуу адебинин чегин кеңейтип, алгылыктуу максаттарга жетүү үчүн төмөнкү сунуштарды белгилейбиз:

1. Үй-бүлөдө бала, кыз күндө эрте менен ата-энесине салам айтууну көнүмүш адатка, эрежеге айлантуусу керек.

2. Бала бакчага, мектепке, атайын орто окуу жайларына, ЖОЖдорго учурашуунун «Арыбаңыз!», «Бар болуңуз!» үлгүсүн сунуштоо зарыл. Себеби республиканын аймагында бирдиктүү учурашуунун үлгүсү катары кызмат кылат.

3. Саламдашуу — бул бардык жакшылыктардын, ийгиликтердин, жаратмандыктын, адептин башаты экендигин ар бир тарбиялануучунун, окуучунун, студенттин сезимдерине таасир этүү жана калыптандыруу.

4. Ар бир инсан (жаш курагына карабастан) учурашуу аркылуу сый-урматка, ырашкерликке, ынтымакка, достукка ж.б. жетишүүгө мүмкүн экендигин терең баамдап, улуу муундан калган мурас катары кастарлоого милдеттүү экенин жон териси менен сезиш керек.

Асылбек Айтманбетов, ОшМУнун медициналык коллежинин директорунун орун басары, “Кыргыз тили”, 06.2017-ж.

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/07/06/karl-rajhl-germaniyalyk-chygaan-manas-taanuuchu-zhana-epos-izild-ch/

Карл Райхл: Германиялык чыгаан манас таануучу жана эпос изилдөөчү

Жогорудагы сүрөттө Карл Райхл кесиптеши Мухаммед Ху Чжэнхуанын үйүндө. Бээжин. 22.10.2015.

Заманабыздын мээнеткеч жана ар тараптуу иликтөө жүргүзгөн аалымдарынын бири – немис окумуштуусу, манас таануучу Карл Райхл жөнүндө азыноолак сөз.

Профессор Райхлдын ишмердиги – илимпоздук күрөштүн символу

Германиялык заманбап түрколог, манас таануучу, кыргыз таануучу, дастан таануучу, Бонн университетинин профессору Карл Райхл (немисче: Karl Reichl) 1943-жылы 4-июлда Германиянын Бавария жергесиндеги Вайден (Weiden) шаарында жарык дүйнөгө келген.

Ал 1963-68-жылдары Мүнхендеги (Германия) жана Монпеллье шаарындагы (Франция) университеттерде англис жана роман филологиясы ажистиги боюнча таалим алган.

1968-жылы англис жана француз тилдери боюнча мамлекеттик сынактар тапшырган.

1968-1970-жылдары Кэмбриж университетине (University of Cambridge) караштуу Магдален коллежинде (Magdalene College) илимий багытта окуган.

1971-жылы Мүнхен шаарындагы Мүнхен университетинде Орто кылымдар жаатында докторлук диссертациясын коргоп, философия доктору (Ph.D.) даражасын алган жана анын орто кылымдардагы Англиядагы диний поэзияга арналган бул диссертациясы 1973-жылы Мүнхенде жарык көргөн.

Професссор Райхлдын бейнесин толук элестетүү үчүн илимпоз катары гана эмес, жогорку окуу жайларда педагог катары да ырааттуу жүргүзгөн иш-аракетин көңүлдө тутуубуз абзел.

Ал 1971-1977-жылдары Мүнхен университетинде доцент (Assistant Professor) болуп иштеди.

Ал эми 1977-жылы ал философия доктору (Dr. phil. habil.) жана профессор даражасы үчүн тил илими тармагында “Түрдүк грамматика жана сөз калыптанышы” (Professorial thesis in linguistics: Categorial Grammar and Word-Formation) темасында диссертациясын жактаган жана бул диссертация Түбинген (Tübingen) шаарында 1982-жылы жарык көргөн.

Карл Райхл 1977-1978-жылдары Бохум (Bochum) университетинде доцент болуп иштеди.

Ал эми 1978-2008-жылдары ал Бонн университетине (the University of Bonn) караштуу Англистика, американистика жана келтология институтунда Орто кылымдар адабияты жана тарыхый тил таануу адистиги боюнча толук профессор кызматын аркалады.

Ардагерлик кезең профессор Райхлдын илимий-педагогдук ишине тоскоолдук кылган жок. Ал 2008-жылдан тартып Ардагер профессор (Professor Emeritus) даражасында өзүнүн илимий-чыгармачыл иштерин дагы эле жемиштүү улантууда.

Профессор Райхлдын илимий жана илимий-педагогдук ишмердиги камтылган айрым кызматтарын санап өтөлүк:

Карл Райхл 1978-жылдан тартып Бонн университетинде (ротациялык тартипте) кафедра башчысы, декандын чет өлкөлүк студенттер үчүн жооптуу орун басары, ар кыл комиссиялардын мүчөсү, Орто кылымдар борборунун катчысы сыяктуу иштерди аркалады.

Ал 1978-88-жылдары Бонн университетинде Борбордук Азия боюнча атайын Иликтөө Тобунун (Sonderforschungsbereich) шерик мүчөсү болду.

Ал эми 1995-жылдан тартып ал Каракалпакстандын борборундагы Бердах атындагы Нөкис мамлекеттик университетинин ардактуу профессору кызматын аркалап келет.

Профессор Райхл 1999-жылдан Түндүк Рейн-Вестфалия Илимдер академиясынын мүчөсү, 2010-жылдан тартып КЭРдин борбору Бээжиндеги Кытай Коомдук илимдер академиясына караштуу Этностук адабият институтунун илимий кеңешчиси болду.

Чет мамлекеттердеги дарстары да Карл Райхлдын шакирттери ар башка өлкөлөргө чачырагандыгын айгинелейт.

Мисалы, 1990-жылы Карл Райхл АКШнын Гарвард университетине (Harvard University) караштуу Салыштырма адабият факултетинде жана Жакынкы Чыгыш тилдери жана цивилизациялары факултетинде чакырылган профессор (Visiting Professor) болду.

Ал эми 1995-жылы ал Франциянын Париж шаарындагы Жогорку иликтөөлөр боюнча тажрыйбалык мектепте (École Pratique des Hautes Études) чакырылган профессор болду.

Профессор Райхл 2007-жылы Израилдеги Иерусалим Жөөт университетинде (the Hebrew University of Jerusalem) Ислам таануу жана Ортоңку Чыгыш таануу факултетинде чакырылган профессор болду.

2009-жылы болсо ал Иерусалим Жөөт университетинде Салыштырма адабият факултетинде чакырылган профессор болуп иштеди.

2011-жылы профессор Райхл АКШдагы Мэдисон шаарындагы Висконсин университетинде (the University of Wisconsin) англис тил факултетинде чакырылган профессор жана Гуманитардык билимдер боюнча изилдөө институтунун илимий кызматкери (Fellow of the Institute for Research in the Humanities) болуп иш жүргүздү.

  Түркология жана түрк дастандарын изилдөө

Түрк тилдериндеги фолклордук мурасты жана адабиятты иликтөө – профессор Райхлдын чыгармачыл ишмердигинин басымдуу бөлүгүн өзүнө алган тармак. Тактап айтсак, профессор Карл Райхл түрк, өзбек, уйгур, каракалпак, казак, кыргыз, түркмөн ж.б. тилдерди үйрөнгөн түрколог адис. Ал фарсы тилин да өздөштүргөн.

Профессор К.Райхлдын эмгектеринин бир катары түрк калктарынын оозеки адабий чыгармачылыгын, эпосторун жана чакан дастандарын иликтөөгө жана алардын айрымдарын кыргыз, өзбек, каракалпак, түркмөн, казак жана уйгур тилдеринен батыш европалык тилдерге (немис, англис) которууга байланыштуу болду.

Анын өзүнүн ушул саптардын ээсине 2017-жылы 8-апрелде жазган катына караганда, ал оболу өзбек тилин үйрөнгөн жана өзбек эл жомокторунун өрнөктөрүн которгон (бул котормо 1978-жылы Бохумда жарык көргөн). 1982-жылы болсо профессор К.Райхл түркмөн эл жомокторун которуп жарыялады. 1985-жылы ал которгон каракалпак эл жомоктору да басмадан чыкты.

1981-жылы Карл Райхл совет-герман маданий жана илимий алмашуу программасынын алкагында Өзбекстанда илимий сапарда болгон эле. Ал Ташкен шаарында Өзбекстан Илимдер академиясынын Адабият институтундагы Фолклор таануу бөлүмүндө профессор Төрө Мирзаевдин илимий жетекчилиги астында иштеди. Андан соң ал Нөкис шаарында Өзбекстан ИАсынын Каракалпак бөлүмүндө профессор Кабул Максетовдун илимий жетекчилиги астында изилдөөлөр жүргүздү.

Бул сапары маалында Карл Райхл өзбек жана каракалпак тилдеринде айрым фолклордук чыгармалардын үзүндүлөрүн жандуу аткарып жаткан учурунда үн жазгычка жазып алган.

Кийинчерээк ал өзбек элинин эки дастанын немисчеге которуп жарыялады (“Равшан” дастаны, 1985; “Алпамыш” дастаны, 2001).

Ошондой эле профессор К.Райхл каракалпак тилинен англис тилине “Эдиге” дастанын которуп, 2007-жылы жарыялаган. Бул дастанды Райхл мырза өзү 1981-жылы алгач жолуккан бир каракалпак дастанчыдан үн жаздыргычка жазып алганын белгилей кетелик.

  Манас таануу

Кыргыз таануучулар профессор Карл Райхлга манас таануудагы салымдары үчүн өзгөчө ыраазы. Анын өмүр жолуна кылчайсак, Карл Райхл Мүнхен университетинде окуган студент чагында эле кыргыз элинин “Манас” эпосунун Вилгелм Радлофф жазып алган вариантын окуп чыккан. Демек, студент кезинен эле Карл Райхл агайыбыз манас таануу тармагына кызыгып калган экен.

Айтмакчы, 1985-жылы ал кытай-герман маданий жана илимий алмашуу программасынын алкагында алгачкы ирет Шинжаңга илимий саякат жасайт. Ошол эле жылы ал Кытайдагы түрк тилдүү калктардын жомокторунун бир томдугун өз котормосунда жарыялаган. Алардын арасында кыргыз эл жомоктору да бардыгын белгилей кетелик.

Дал ошол 1985-жылы Карл Райхл алгачкы жолу кытайлык кыргыздардын чыгаан манасчысы, Кыргыз Республиксынын Баатыры Жусуп Мамай (1918‑2014) менен кезиккен.

XXI кылымдын башында Кытайдын Шинжаң аймагындагы “Манас” изилдөө борбору жана башка илимий институттар профессор Карл Райхлга кайрылып, “Манас” дастанынын Жусуп Мамайдын айтуусудагы вариантын кыргыз тилинен англис жана немис тилдерине которуу өтүнүчүн билдиришкен. Бул жөнүндө бизге Шинжаң “Манас” изилдөө борборунун жетекчиси, профессор Мамбеттурду Мамбетакун тастыктап айтты.

Бул өтүнүчкө ылайык, профессор Карл Райхл “Манас” дастанынын Жусуп Мамай айткан вариантынын үзүндүлөрүн англис жана немис тилдерине которуп, чет-четинен жарыялап келет. Буга чейин кыргыз жана немис тилдеринде бир том (2014) жана кыргыз жана англис тилдеринде эки том (2014, 2015) жарык көрдү.

Профессор Райхл Ала-Тоого да бир нече ирет келген. 1995-жылы ал “Манас” дастанынын шарттуу 1000 жылдык мааракесине катышуу үчүн расмий герман делегациясынын курамында Кыргызстанга келип, мааракелик чараларга катышкан.

1999-жылы ал ЮНЕСКО уюштурган “Борбордук Азиядагы тынчтык жана дин” конференциясына (Бишкек) катышкан. Ошол эле жылы Карл Райхл “Дүйнө элдеринин эпостору” эл аралык бирикмесин уюштуруу чараларына катышуу үчүн Бишкекке дагы бир жолу келген. Бул уюмга Бексултан Жакиев президент болуп, К.Райхл вице-президент��ердин бири болуп шайланган.

Профессор Карл Райхл дүйнөдөгү ар кыл өлкөлөрдө 200дөн ашуун эмгектерин жарыялады. Анын ичинде “Манас” дастаны жаатындагы макалалары Кыргызстанда да илимий жыйнактарда жарык көргөн.

  Унутулгус жолугушуулар

Профессор Карл Райхл 2013-жылы 15-ноябрда Улуу Кыргыз каганатынын 1170 жылдыгына арналган эл аралык илимий жыйынга (Бишкек) катышкан жана ачылыш отурумда “Көөнө Кыргыз тарыхы тууралуу жобо манасчы Жүсүп Мамайдын варианты боюнча” (The Concept of Early Kyrgyz History According to the Manaschy Jüsüp Mamay) деген темада баяндама жасаган.

Бишкектеги илимий жыйын аяктаган соң, ноябрдын суук, бирок илимий шеринеден кийинки жагымдуу маанайга кошул-ташыл болгон ажайып күнүндө Ала-Арча капчыгайына бардык. Андан соң кечкурун биздин үйдө баарлаштык. Коноктор кетээрде профессор Карл Райхл аксакал катары үй ээсине жана меймандарга кыргызча таптаза сүйлөп, ак бата бергендиги бизди да, дасторкон четиндеги казак, кыргыз конокторду да маашырлантты.

Урматтуу манас таануучу агайыбыз Райхл менен биз 2015-жылы 20-21-октябрда Бээжинде да жолугушуп, “Кытайдагы уйгурлардын дастандарына арналган эл аралык симпозиумга катыштык.

Жыйын аяктаган соң, 22-октябрда профессор Райхл, жапон манас таануучусу Такао Нишиваки, кытайлык кыргыз тарыхчысы Ысакбек Бейшенбек менен чогуу кытайлык даңазалуу окумуштуу, кыргыз таануучу, манас таануучу жана дунган таануучу, профессор Мухаммед Ху Чжэнхуанын үйүнө бардык.

Мага алар менен заманбап манас таануу көйгөйлөрү жаатында узакка чейин баарлашуу насип болгонуна канааттанам. Дал ушул жолугушууда манас таануу маселелери бардыгыбызды ширелткен көрүнбөс алтын жипке тете экенин сездим.

  Шакирттери көп аалым

Профессор Карл Райхл таанымал кыргыз таануучу Гундула Салктын Кытай жергесине алгачкы илимий сапарга чыгуусуна жана Кытайдагы кыргыз таануучулар менен таанышуусуна данакер болгонун Гундула айым ыраазылык менен айтканы эсте.

Ал кездеги жаш окумуштуулар Гундула Салк менен Мамбеттурду Мамбетакун1996-жылы Түндүк Кытайдын Манчжурия аймагындагы Хэйлуңжаң вилайетинде байырлаган фу-йү кыргыздарына илимий саякат менен барып, фу-йү кыргыздарынын тили жана этнографиясы менен байланыштуу англис тилинде баалуу эмгек жарыялашкан (Turdu, Mambet; Gundula Salk: «The Fu-Yu Gïrgïz and their past. Three stories collected in Manchuria during the Period of the Establishment of the People’s Republic of China». In: Turcica 30 (1998), pp. 287-296).

Келээрки (2018-) жылы 4-июлда профессор Карл Райхлдын 75 жылдык мааракеси, Теңир жалгаса, Кыргызстандын ��ана КЭРдин илимий коомчулугу тарабынан кеңири белгиленет деп ишенебиз.

Немис элинин чыгаан манас таануучусу жана “Манас” дастанынын котормочусу Ала-Тоод�� да арзып күткөн сый конок.

Германияда да, Кыргызстанда да, Кытайда да анын шакирттери арбын.

  Професссор Карл Райхл жарыялаган эмгектердин кыскача тизмеси:

Religiöse Dichtung im englischen Hochmittelalter. Untersuchung und Edition der Handschrift B.14.39 des Trinity College in Cambridge. [Religious poetry in the Late Middle Ages in England. Analysis and edition of MS B.14.39 of the Trinity College in Cambridge.] München, 1973.

“Tractatus de Grammatica”. Eine fälschlich Robert Grosseteste zugeschriebene spekulative Grammatik. Edition und Kommentar. [“Tractatus de Grammatica”: A speculative grammar erroneously ascribed to Robert Grosseteste. Edition and commentary.] München, 1976.

(Ed. with Walter Sauer) A Concordance to Six Middle English Tail Rhyme Romances. Frankfurt a. M., 1993.

(Ed. with Joseph Harris) Prosimetrum: Crosscultural Perspectives on Narrative in Prose and Verse. Cambridge, 1997.

Spielmannsidiom, Dialektmischung und Kunstsprache in der mittelenglischen volkstümlichen Epik. Nordrhein-Westfälische Akademie der Wissenschaften. Geisteswissenschaften. Vorträge G 383. Paderborn, 2002.

Die Anfänge der mittelenglischen weltlichen Lyrik: Text, Musik, Kontext. [The beginnings of the Middle English secular lyrics.] Paderborn, 2005. [English translation publ. in 2011]

Musik und Spiritualität im englischen Psalter des spätmittelenglischen Mystikers Richard Rolle. [Music and spirituality in the English Psalter of the late Middle English mystic Richard Rolle.] Paderborn, 2012.

(Ed.) Medieval Oral Literature. De Gruyter Lexikon. Berlin, 2012 [pb. 2016].

Тил илимине байланыштуу эмгектери

Categorial Grammar and Word-Formation: The De-adjectival Abstract Noun in English. Tübingen, 1982.

Englische Sprachwissenschaft. Eine Bibliographie. [English linguistics. A bibliography.] Berlin, 1993.

Оозеки адабият. Түрк тилдериндеги акындар поэзиясы

Usbekische Märchen, mit Übersetzung, Glossar und Anmerkungen. [Uzbek folktales, with translation, glossary and notes.] Bochum, 1978.

Türkmenische Märchen, mit Übersetzung, Glossar und Anmerkungen. [Türkmen folktales, with translation, glossary and notes.] Bochum, 1978.

Karakalpakische Märchen, mit Übersetzung, Glossar und Anmerkungen. [Uzbek folktales, with translation, glossary and notes.] Bochum, 1985.

Rawšan. Ein usbekisches mündliches Epos. [Ravshan. An Uzbek oral epic.] Wiesbaden, 1985.

Märchen aus Sinkiang. Überlieferungen der Turkvölker Chinas. [Folktales from Xinjiang. Traditions of the Turkic peoples of China.] Köln, 1986.

Turkic Oral Epic Poetry. Traditions, Forms, Poetic Structure. The Albert Bates Lord Studies in Oral Tradition 7. New York, 1992. (Turkish translation Ankara, 2002, Russian translation Moscow, 2008; Chinese translation Beijing, 2011.)

(Ed.) The Oral Epic: Performance and Music. Berlin, 2000.

Singing the Past: Turkic and Medieval Heroic Poetry. Ithaca, NY, 2000.

Das usbekische Heldenepos Alpomish: Einführung, Text, Übersetzung. [The Uzbek heroic epic Alpomish: Introduction, text, translation.] Wiesbaden, 2001.

Edige. A Karakalpak Oral Epic as Performed by Jumabay Bazarov. Helsinki, 2007.

Manas in der Version von Jüsüp Mamay. Übersetzt von Karl Reichl. Bd. 1. Publikationen des Xinjiang “Manas” Forschungszentrums 5. Beijing: China Intercontinental Press, 2014.

Manas in the Version of Jüsüp Mamay. Translated by Karl Reichl. Vol. 1. Xinjiang “Manas” Research Centre Publications 4. Beijing: China Intercontinental Press, 2014.

Manas in the Version of Jüsüp Mamay. Translated by Karl Reichl. Vol. 2. Xinjiang “Manas” Research Centre Publications 4. Beijing: China Intercontinental Press, 2015.

The Concept Of Early Kyrgyz History According To The Manaschy Jüsüp Mamay // Кыргыз каганаты түрк элдеринин орто кылымдардагы мамлекеттүүлүгүнүн жана маданиятынын алкагында: Борбордук Азиядагы Улуу Кыргыз каганатынын түзүлгөндүгүнүн 1170 жылдыгына арналган II эл аралык илимий жыйындагы баяндамалардын жыйнагы: 2013-жылдын 15-16-ноябры, Бишкек ш. / Редколлегия: Т.К.Чоротегин (төрага), ж.б. — Бишкек: “Maxprint” басмасы, 2014. — “Мурас” коомдук фонду. – [“Тарых жана мурас” түрмөгү]. – Б. 47-53.

Тынчтыкбек Чоротегин, “Азаттык”, 17.05.2017-ж.

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/03/30/el-shajyry-shekerbek/

Эл шайыры – Шекербек

Ш.Шеркуловдун 115 жылдыгына

“Өскөн жериң Таластан, Өнөрүң айтсак жарашкан. Өзүңө теңдеш жок эле, Өргө жолду талашкан”. Эстебес Турсуналиев

Кыргыз кыйырына, жумурай-журтчулугуна аттын кашкасындай таанымал талант, атактуу комузчу, дастанчы, эл ичинде эленгендей – айтым, залкар, кара күүлөрдүн күжүрмөнү, айтору, «төрт аягы тең жоргологон» ак таңдай акын, таасын обончу Шекербек Шеркул уулунун кийинки муунга калтырып кеткен мурасы эбегейсиз, куну алтындан артык!

Ал комузда кол ойнотуп чертүү, залкар күүлөрдү аткаруу жагынан алдына адам чыгарбаган айжаркын алп шайырлардын бири эле.

Дегинкиси, бул өнөр Шекебизге эне сүтү менен кошо келгендиги көпчүлүккө маалым. Атасы Шеркул да дубанга белгилүү чоң комузчу болуп, өз доорунун элкин күүлөрүн эргүү менен аткарып, эл оозуна алынган таланттардын бири экенин журтчулугубуз жакшы билет. Шеркул аксакал Талас өрөөнүнө таанымал комузчулар: Эркесары, Айдараалы, Эсенаман, Тайкожо, Жантакбай, Шернияз, Кошаалы, Ыстанбек, Орозбайлар менен үзөңгүлөш жүрүп, күү сырларын уулу Шекербекке таасындап үйрөтө баштайт.

Зирек комузчу кат-сабаты жоюлаар менен элдик эпос, дастандар��ы жатка айтып, айлана-тегерегинделерге эрмек болуп, өнөр өңүрүнө умтулат. Он төрт-он беш жашка караган курагында айыл-ападагы той-тамашаларга катышып, комузчулугу, ырчылыгы менен эл көзүнө кадимкидей көрүнүп калат.

“Жыйырма жашка келгенимде эл оозуна алынып калдым,— деп эскерет Шекем өзүнүн «Өмүр жолум» аттуу мемуарында». -Өзгөчө кыштын күнү бир айылдын кары-жашы келишип, түн оогончо мага «Зал-Зал», «Заркун», «Көр уулу Султан», «Алпамыш», «Кыз-Жибек», «Кобланды Баатыр», «Эр Таргын» ж.б. эпос, дастандарды окутуп, угушаар эле. Он беш жашымда «Кыз Жибек» дастанын бүтүндөй жаттап алып, казакча-кыргызча комуздун коштоосунда эл алдында ырдап чыгууга жетиши�� калгам»…

Өз мезгилинде элге кеңири тараган «Майчач», «Ак чабак», «Акзыйнат», «Күңөтай», «Ой тобо» ж.б.у.с. элдик ырларды табына келтире аткарып, өнөрдүн жаңы баскычына көтөрүлө баштагандыгын айгинелейт. Мына ушул курагында залкарлар: Токтогул, Эшмамбет, Алымкулдарга кездешип, ээрчип жүрүп таалим алат.

Залкар комузчу жалаң эле өз атасынын күүлөрүн чертпестен, ал учурга кеңири белгилүү элдик күүлөргө да кайрыла баштаган.

Жаштайынан үзөңгүлөш өскөн атактуу комузчу Атайдын күүлөрүн да, ал чоң чеберчилик, эргүү менен  аткарып келген. Айрыкча Атайдын «Ак тамак, көк тамак», «Саадак какты», «Марш камбаркан», «Кыз кербез», «Маш ботой» сыяктуу күүлөрүн чертүүдө Шекербек комузчулуктун сырларын ачып берүүгө жетишкен.

«Шекербек Шеркулов Атайдын күүлөрүн өзү кандай ыкмада, штрихте, маңызда, стилде, жүрүштө, мүнөздө, ритмде чертсе, дал өзүндөй аткарат” деп баа берет белгилүү музыка изилдөөчү, кыргыз эл артисти Б. Алагушов: “Айрыкча, ал Атайдын угуучуларды шаңданта өзүнө тарткан комузда кубулжута кол ойноосун куду өзүндөй өздөштүргөн. Атайдын күүлөрү өзүнүн аткаруусунда убагында оорунун айынан радиого, грампластинкага жазылбай калып, залкар чыгармалары Шекербектин аткаруусунда сакталып бизге келип жетти…»

Шекербек Шеркулов жаштыгын өнөр менен ширештирип, чарба ишинде да күжүрмөндүүлүктү көрсөтүп, эл оозуна алынат. Өткөн замандын отузунчу жылдары трактор айдап, колхоз ишин жандандырат, ошону менен бирге оюн-зооктон да калбай, комузун колунан түшүрбөйт.

Атактуу залкар 1936-жылды өмүрүндөгү эстен кеткис учур деп эсептейт. Ушул жылдын октябрь айында Кыргызстандын эл шайырларынын тунгуч олимпиадасы Фрунзе шаарында өткөрүлөт. Өнөрлүү «менмин!» деген жүздөгөн эл шайырларынын арасынан таланттуу комузчу, дастанчы, обончу Шекербек Шеркулов суурулуп чыгат.

Эл ичинен өсүп чыккан, деңгээли кыйла өсүп калган талантты маданий ишмерлер, калыстар тобу Токтогул Сатылганов атындагы Кыргыз филармониясына дароо иштөөгө калтырышат.

Жумурай журтубузга кеңири белгилүү залкарлар Карамолдо, Ыбырай, Калык, Осмонкул, Алымкул, Шаршен, Муса, Саякбай баштаган топко келип кошулушу, анын чыгармачылыгынын жаңы барагын ачат. Эл аспаптар оркестрине ырчы жана комузчу катары кабыл алынган Шекербек репертуарын ар тараптан байытууга белсенип, изденүү, жаңыга умтулуу менен эмгектене баштайт.

1939-жылы Москвада өткөн Кыргыз искусствосунун алгачкы декадасына да катышып, чыгармачылыгын ар тараптан өнүктүрүүгө баш-оту менен киришкен.

Өз чыгармачылыгын калыптандырууга өр тарткан Шекем комузчулук менен бирге обон жаратуу өнөрүнө да белсемдүү киришип, элге кеңири белгилүү бир нече мукам обондорду жаратат. Автордун: «Механикке», «Кош эми селки, эсен бол», «Мугалим агайга», «Чаткал», «Суусамыр», «Эр жигит», «Кайнар булак», «Мичуринге», «Арзыкан», «Таласым», «Эсен бол»  сыяктуу обондорун өз мезгилинин атактуу ырчылары М.Өмүрканова, А.Огомбаев, Ж.Чабалдаев, Н.Таабалдиевалар  аткарып чыгышат.

Комузчу Ш.Шеркуловдун аткаруусунда жүздөгөн элдик күүлөр кыргыз радиосунун алтын фондуна жазылып алынган. Анын чебер чертүүсүндө өзүнүн атасы Шеркулдун, Т.Сатылгановдун, К.Орозовдун, Ы.Тумановдун, А.Огомбаевдин, Н.Борошовдун залкар күүлөрү жазылып алынып, күнү бүгүн да аткарылып келүүдө. Шекербектин аткаруусундагы: «Кирки камбаркан», «Сал моюн ботой», «Майлыбайдын «Шалкы күү», Кара Тураптын «Сурнай күүсү», Тайкожонун «Торгой сайрап таң атты», Айдараалынын «Көйрөң күүсү», «Музоокенин муңдуу күү», Актандын «Салтанат шыңгырама», элдик күүлөр «Мендирман», «Шырдакбектин боз жорго» ж.б.у.с. нечендеген залкар, кара күүлөр кыргыз радиосунун коруна жазылып алынганы менен, өкүнүчтүү жагдайы – элге кеңири тарабай, тактайда таңылып турганында!.

Шекербек  Шеркул уулунун өзү чыгарган кеңири белгилүү күүлөрү чебер комузчулар тарабынан аткарылып жүрөт. Алардын катарында: «Кылчайма ботой», «Жүрөк толкуйт», «Тынчтык күүсү», «Шекербектин ботою», «Жаштар маршы», «Эсен жүр», «Карылыктын алды», «Эмгек батасы», «Үч мөөнөтүнөн», «Эргиме», «Талас таңшыйт» ж.б.у.с. мукамдуу ондогон күүлөрү бар. Улуу талант комузчулук өнөрүндө өзүнө таандык чертүүнүн бир топ ыкмаларын иштеп чыгып жүзөгө ашырган.

Шекебизди замандаштары төкмө жана жазгыч акын катары да жакшы билишет. Өзү да эл алдында минтип айткан экен: «Комуздан булбул Токомдон, Ныязалыдан, Атайдан, Карамолдодон, Ыбырайдан үлгү алдым. Төкмөлүктөн кара жаак Калыктан, Алымкул менен Осмонкулдан үлгү алдым, бирок тереңдетпедим, шартка жараша көңүлүмдү көбүнчө комузга бурдум»…

Башка өнөрпоздор сыяктуу көргөн билгенин жазып, ырдап, күүгө айландырып китеп бетине калтырууга залкардын, балким, убактысы, көңүлү деле келбеген сыяктуу. Болбосо оозунан куюлуп аккан термелери, обон үчүн жазып берген ырлары өз убагында китеп болуп чыгууга толук акысы бар эле.

Чыгаан талант 1966-жылы жупкадай жука «Шекербектин ырлары» деген тун китебин жарыкка чыгарыптыр. Көзү өткөндөн кийин «Кыргызстан» басмасынан (2002-ж.) «Таласым» деген аталыштагы ырлар жыйнагы Шекемдин талантына таазим эткен ышкыбоздордун колуна тийет.

Кыргызстанда айтым күүлөрдүн алпы, ак таңдай акын, күүчү, аткаруучу, эл шайыры Шекербек Шеркул уулунун жазма чыгармачылыгында «Зардал менен Гүлбахрам» дастаны көрүнүктүү орунда турат.

Айта кетчү жагдай бар. Ал – Шекемдин эл алдында өтөгөн ат көтөргүс эмгеги. Көзү тирүүсүндө татыктуу баасын ала албай калгандыгы көпчүлүктү өкүндүрөт. Улуу талантка «КР Эмгек сиңирген артисти» деген гана наам берилгендиги кимди да болбосун ойго салбай койбойт…

Эл шайыры Шекербек Шеркулов 1902-жылы Талас районундагы Көк-Токой деген чакан айылда туулган. Бүт өмүрүн жалаң өнөргө арнап, эл аралап талыкпай мээнет жумшаган залкар 1980-жылы дүйнө салды. Т. Сатылганов атындагы кыргыз Улуттук филармониясында кырк жылдан талыкпай эмгектенип, кыргыз кыйырын түрө кыдырып элине эрмек болгон, баалуу чыгармаларын кийинки муунга калтырып кеткен алп таланттардын бири.

Өмүр-чыгармачылыгы Кыргыз энциклопедиясында, бардык музыкага тийешелүү чөйрөлөрдө таасын белгиленип жүрсө да, залкардын эл белгилеген 60–70–80–90 жылдыктарын убагында Кыргыз өкмөтү таназар албады, маданият министрлиги унутуп койду.

2002-жылы талас эли шайырдын 100 жылдык мааракесин ка­сиеттүү «Манас Ордо» комплексинде эстен кеткис даражада белгилешти.

Шекербек Шеркулов жөнүндө айта берсе кеп түгөнбөйт. Кадырман калкы турганда али шайырдын өнөрү көөнөрбөйт, кайра анын улам жаңы жээги ачыла береринде шек жок.

Өкүмбек Бөкөлөев, «Кыргыз тили», 27.03.2017-ж.

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/03/18/1937-bayaly-isakeev-nikolaj-buharinge-kyrgyz-elinin-biji-azyr-da-bar/

1937: Баялы Исакеев Николай Бухаринге: Кыргыз элинин бийи азыр да бар!

1930-жылдардагы сталиндик “тазалоолор” маалында жазыксыз мерт болгон кыргыздын чыгаан мамлекет башчыларынын бири Баялы Исакеев өз улутунун бий өнөрү бар экенин тастыктап, айтылуу Николай Бухаринге бийлеп берген.

1936-жылдын августундагы кече

Сталиндик репрессиялар машинасы көп баштуу ажыдаардай улам бир инсанды “оп” тартып кетип жатты. Ал эми камакка алына электери өздөрүнүн коомдук парызын аткарып, ишин улантуу менен алек.

Кыргыз айдыңдары үчүн бул доор, бир жагынан, өзгөчө ��имволдук жана өрнөктүү иштердин кезеңи болчу. Себеби ошол 1936-жылы 5-декабрда СССР БАКынын чечими менен Кыргызстан СССРди негиздеген теңата союздук жумурияттардын катарына кошулду. Андан кийинки айларда Кыргызстандын өзүндө жаңы жумурияттык бийлик органдарын калыптандыруу, Башмыйзамды, гербди кабыл алуу, ж.у.с. шаанилүү жана маанилүү иш-аракеттер жүзөгө ашырыла баштады.

Бул – 1936-жылдын кышында жана андан кийинки жылы богон иш-чаралар.

Ал эми андан бир нече ай мурдараак, табияттын телегейи тегиз болгон, бышыкчылыктын август айында Кыргыз АССРинин борборуна айтылуу Николай Иванович Бухарин (09.10.1888 ‑ 15.03.1938) саякат менен келип калды.

Николай Бухарин “Известия” гезитинин баш редактору кызматын (1934-жылдын 26-февралынан 1937-жылдын 16-январына чейин) аркалап жаткан.

Николай Иванович Бухарин, 1929-ж.

Сталиндин тапшырмасы менен ошол жылы февралда Батыш Европага барып, Карл Маркс менен Фридрих Энгелстин архивдеринин бир бөлүгүн сатып алуу аракети майнапсыз аяктаган соң, Бухарин СССРге кайтып келген. Аны “Францияда калып кал” деген чакырыктарды ал четке какканы айтылат.

Жайында Сталин ага эс алууга уруксат берген соң, ал июл-августта дээрлик эки айга тыныгууга чыккан. Аңчылыкты жакшы көргөндүктөн, Кыргызстандын тоолоруна мергенге чыгуу үчүн келген.

Аңчылык менен алектенген Бухарин августтун экинчи жарымында Маскөөдө анын үстүндөгү көк асман кара булутка капталып жатканынан өзү эч кабардар эмес болчу.

Николай Бухарин тоодон кайтып келген чагында Бишкекте (ал кездеги Фрунзе шаарында) Ленин менен Сталиндин үзөңгүлөшү болгон бул инсанды мыкты тосуп алышты. Бишкектин чет жакасындагы коноктор өргүү алган атайын жайда анын урматына сый тамак уюштурулду.

Ошол кабыл алуу учурун “Манас” дастанын кыргыз тилинен орусчага которуп жүргөндөрдүн бири Семён Липкин кайра куруулар маалында эскерип жазган экен.

“Марк Тарловский экөөбүз Москва – Алма-Ата поюзу менен жети күндүк саякатка чыктык… Бизди Кыргызстандын Эл Комиссарлар Кеңешинин дачасына алып келишти. Ал борбор шаардан кырк чакыры��дай алыстыкта болчу.

..Кийинки күнү эртең менен биз нанүштөдөн соң ашканадан бөлмөгө кайтып келип, кол жазмаларыбызды жайып жаткан кезибизде эшигибизди тыкылдатып калышты», — деп жазат Семён Липкин.

Кирип келген киши аларга мындай деп кайрылат:

— Мени кечирип койсоңуздар. Сыягы, сиздерге жолтоо кылып койдум көрүнөт. Бул жерде москвалык адабиятчылар турат деп угуп, жердештерим менне таанышайын деп келип калдым. Өзүмдү тааныштырууга уруксат этиңиздер: Николай Иванович Бухарин.

  Исакеев ‑ Бухаринге: Кыргызда бий өнөрү сакталган!

Адабиятчы жана котормочулар менен таанышкан соң, Николай Бухарин алиги өкмөттүк дачада адабий кече уюштурууга демилгечи болот.

Дачадаы чакан кечеге маскөөлүк коноктордон сырткары Кыргыз АССРинин жетекчилери жана башка жергиликтүү турундар чогулат.

Чогулгандарга котормочу Марк Тарловский “Манас” дастанынын өзү даярдаган орусча котормосунан үзүндү окуп берет.

Андан соң, Семён Липкин да өз котормо вариантынан үзүндү окуйт:

“Ночью — девушка, днем — кумыс. Так проводит время киргиз…”

Ал кездеги Кыргыз АССРинин Эл Комиссарлар Кеңешинин төрагасы Баялы Дыйканбай уулу Исакеев (1897‑1938) да кечеге катышып отурган экен.

Баялы Дыйканбай уулу Исакеев.

Ошол жерде жанданып кетип, Баялы Исакеев “Манас” дастанындагы дал ушул саптарды өз эне тилинде айта калганда, аземге катышып отурган кыргыздар кыраан каткы күлүп калышат.

Николай Бухарин “Маскөөгө кайткандан кийин “Известия” гезитине “Манас” дастаны жөнүндө өзүнчө бир тилкелик маалымат жарыялашыбыз керек экен”, — деп жанындагы Семён Ляндреске айтат (бул убадасы кийин чындап жүзөгө ашырылган).

Андан ары Николай Бухарин кечедегилерге суроо салат:

‑ Бир нерсеге таңым бар. Балким, котормочу жаңылышып калгандыр? Кыргыз чоросу чалгынга чогуу чыккан кытай тектүү үзөңгүлөшү бийлегенине абдан аң-таң калат экен. Демек, чалгынчыны кытай бийинин кооздугу эмес, деги эле киши бийлей ала турган жөндөм таң калтырып жаткандай сезилет. Кантип эле кыргыздар бий өнөрүнөн кабардар эмес болсун?

‑ Алар бий дегенди билишчү эмес, — деп ал кезде ВКП(б) Кыргыз облустук комитетинин Биринчи катчысы болуп иштеп жаткан Морис Львович Белоцкий (1895—1944) сөзгө кошулат. – Адистердин айтымында ушундай экен. Биз азыр жаңыдан гана жумурятта бул өнөрдү өнүктүрө баштадык.

‑ Ишениш кыйын ��о буга. Ар бир элдин диний жөрөлгөгө байланыштуу, же болбосо, бери дегенде, этнографиялык жааттан алганда бий түрлөрү болот, — деп Бухарин өзүнүн каршы оюн билдирди. – Кыргыздар бул өнөрдөн ныпым куру калган деп эч ишенбейм.

‑ Жолдош Белоцкийдин сөзү бир аз так эмес, — деп Баялы Исакеев сөзгө кошулду. – Жылкычы үйүрдөгү азоону укуруктап кармаган чакта, өзү да ырдап жана бийлеп турат.

‑ Азыр эми минтип бийлей алышабы (кыргыздар)? Ка-ап, эми муну көрбөй калдык го, — деп Бухарин айтса, Исакеев дароо ордунан козголуптур:

‑ Эмне үчүн көрө албайсыз: Мына, азыр көрүп да, угуп да туруңуз.

Кыргыз АССРинин ��зыркы тил менен айткандагы өкмөт башчысы Баялы Исакеев ортого чыгып, созолонуп ырдап, анын ыргагына ылайык бийлеп да берет.

Ийкемдүү бийге маашырланган Николай Бухарин кол чаап жибергенин Семён Липкин эскерген.

(Булак: Липкин С.И. Бухарин, Сталин и «Манас» //Огонёк. – 1989. ‑ №2.; Липкин С.И. Квадрига: Повесть. Мемуары / Ред., сост. Ю. А. Кувалдин. — М.: Аграф, 1997. — 640 , [1] л. портр. с. ил. — ISBN 5-7784-0015-2 . — ISBN 5-85676-044-1).

Дал ошол эс алуу күндөрү Бухарин Маскөөдө өзүн “эл душмандары” Каменев, Зиновьев менен чогуу айыптап жатышканын басма сөздөн үйрөнгөн соң, шашылыш түрдө Бишкектен Ташкенге жөнөп, андан 25-августта Маскөөгө учак менен кайтып кеткен болчу.

1936-жылы 10-сентябрда Бухаринге карата кылмыш иши убактылуу кыскартылган. Бирок көп узабай ага карата куугунтуктоолор жаңы күч менен улантылып, ал 1937-жылдын февралында кызматынан алынып, болшевиктик партиянын катарыннан чыгарылып, ал эми 27-февралда “эл душманы” катары камакка алынган.

1938-жылы 13-мартта СССР Жогорку Сотунун Аскердик коллегиясы Бухаринди антисоветтик оңчул троцкисттик уюмдун өкүлү катары айыптуу деп таап, эң жогорку жазага өкүм кылган. Өкүмгө негиз берген бүтүмдү чыгарган комиссиянын жетекчиси – Анастас Микоян, мүчөлөрү Л. П. Берия, Н. И. Ежов, Н. К. Крупская, Н. С. Хрущёв болгон. Эки күндөн кийин Бухарин Москва облусундагы “Коммунарка” ок атуу үчүн машыгуу жайында аттырылып, сөөгү ошол жайда көмүлгөн. Хрущёвдук “жылымык доордо” да ага жылуу сөз айтылган эмес.

Кайра куруулар доорунда, 1988-жылы 4-февралда Николай Бухарин акталып, ошол жылы июнда маркумдун компартиялык мүчөлүгү калыбына келтирилген.

Кыргыз АССРинин акыркы өкмөт башчысы Баялы Дыйканбай уулу Исакеев көп узабай Кыргыз ССРинин туңгуч өкмөт башчысы болгон. Ал 1937-жылы 24-марттан 8-сентябрга чейин Кыргыз ССРинин Эл Комиссарлар Кеңешинин төрагасы кызматын (азыркы термин менен айтканда, премьер-министрликти) аркалаган.

Бирок анын коомдук омоктуу салымдары сталиндик жазалоочу машине тарабынан эч бир эсепке алынган эмес.

Баялы Исакеев шашылыш чүргөлгөн койондой окшош доолор менен куугунтукка алынгандардын катарын толуктап, 1937-жылы 10-сентябрда жазыксыз жерден камалган. 1938-жылы ноябрда антисоветчи жана чет элдик тыңчы катары аттырылган. 1957-жылы маркум Баялы Исакеев толук акталган, бирок анын элеси жана тарыхый салымдары тууралуу калыс маалымат Кыргызстанда пост-советтик доордо гана жарык көрдү.

  “Кара жорго” жана башка бийлер

XXI кылымдын башында кыргыз бий өнөрүнүн аздектөөчүлөрү байыртадан келген бийлердин түрү «кара жоргону» көбүрөөк сөз кыла башташты.

Кыргыз элинде башка да бий түрлөрү болгондугу жана Кытайдагы кыргыз боордоштор ал бийлердин кээ бир түрлөрүн азыркыга чейин сактап калгандыгы айгинеленди.

Дал ошол кезде кинотасма архивдеринин ичинен немис изилдөөчүлөрү 1924-жылы Ысык-Көлдүн түндүк-чыгышындагы Каркыра жайлоосунан кино тасмага тартып алган бир өрнөк жалпыга жарыяланды. Бул өрнөктө кыргыз калпакчан жигит бийлеп жаткандыгы чагылдырылган. Анын бийинин элементтери азыркы калайыкка кеңири жайыла баштаган “Кара жорго” бийинин ийкемдүү кыймылдарына окшоп кетет.

Дагы бир айтаарыбыз – бул сыяктуу бийлер Борбордук жана Ички Азиядагы бардык көчмөн элдерде болгондугу талашсыз. Казактарда, алтайлыктарда, монголдордо, калмактарда ж.б. калктарда кыргыз бийинин түрлөрүнө окшош бийлер арбын болчу. Бул – кыргыз оюуларына окшош мотивдерди Ички Монголиядагы, Монголиядагы, Сибирдеги ар кыл элдердин уздарынын колунан жаралган чыгармалардан кезиктиргендегидей эле кеп.

Эң башкысы, Баялы Исакеев сыяктуу бабаларыбыз Кыргыз мамлекеттүүлүгүн түптөө үчүн гана опол тоодой салым кошпостон, кыргыз маданий мурасын да баалай билген жана коргой билген инсандардан экени жогорудагы мисалдардан улам тастыкталууда.

Айтмакчы, Баялы Исакеевдин ошол кечеде бийлегенин “эл душманы Бухаринге жагалданып, көшөкөрлөнүп бийлеген болчу” деп жаманатты кылып эскергендер да чыккан экен.

Эми тарых бул окуянын катышуучулары бөөдө жерден “эл душманы” катары жазалангандыгын тастыктаган чакта, Баялы Исакеевдин 1936-жылы августта кыргыз бийинин бир түрүн – жылкычы бийин чакан жамааттын алдында шыктана бийлегендигин урпактык ыраазычылык сезими менен улам эскерип турушубуз керек.

1937-жылкы сталиндик жазалоолор Баялы Исакеев, Абдыкадыр Орозбеков, Абдыкерим Сыдыков, Жусуп Абдыракманов, Төрөкул Айтматов сыяктуу залкар бабалардын өмүрүн мезгилсиз кыйды, ��ирок алардын үмүт-тилегин эч өлтүрө алган жок. Эгемен Кыргызстанда улуттук маданий асыл-нарктарды сактоо жана өнүктүрүү иштери 1930-жылдарда жазыксыз набыт болгон бабалардын мүдөөсүнө ылайык улантылууда.

Тынчтыкбек Чоротегин, «Азаттык», 15.03.2017-ж.

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/02/24/zhoodarbeshim-eposu-tuurasynda-besh-fakty-el-koshtoshkusu-kelbegen-obrazdar/

"Жоодарбешим" эпосу туурасында беш факты. Эл коштошкусу келбеген образдар

«Жоодарбешим» дастаны кыргыздын баатырдык эпосторунун бири. «Эр Төштүк» чыгармасынын уландысы болгон бул баян туурасында Sputnik Кыргызстан беш фактыны сунуштайт.

Жин-перилер менен күрөш. Эпос Жоодарбешимдин алпка каршы аттанышы менен башталат. Бирок жеңиш оңой менен колго тийбей, баатырга көп кыйынчылыктарды жеңүүгө, бир нече дөөлөр, жин-перилер менен күрөшүүгө туура келет. Чыгарма баатырдын болочок кайын атасы койгон шартты аткарып, элине колуктулуу болуп кайтышы менен аяктайт. Бул бир катар кенже эпостордун көбүнөн чоңдук кылган көлөмдүү дастан.

  «Эр Төштүк» чыгармасынын уландысы. Сюжетте ал Төштүктүн уулу. Кыргыз эли башкалар сыяктуу эле өздөрүнө жаккан каармандардын баянын бүтүрүп салууну каалабагандыктан, аны андан ары улантуу максатында кийинки образды таап, окуяны ал баатыр менен коштоттурган. Кыскасы, ал каарман менен эл коштошкусу келген эмес. Фольклор изилдөөчүлөр да «Жоодарбешимдин» жаралышын ушундайча түшүндүрүшкө��.

  Жоодарбешимдин төрөлүшү. Бул чыгармада бала башкача жарыкка келет. Тагыраагы, ит көйнөгүн кийип, киндигинин кесилүү болуп түшүшү. Эпостук чыгармада эң көп гипербола орун алган.

Ит көйнөгүн мойнуна, Иле түшкөн бул бала.

Аруу тонун жонуна Кие түшкөн бул бала.

Киндиги өзү кесилүү, Күмүш экен көкүлү,

Маңдайында калы бар, Арыстандай жалы бар деп берилет.

  Кылкара. Эпостук чыгармадагы канаттуу тулпарлардын укмуштуу касиеттери эң байыркы убактагы көрүнүш экенин айрым изилдөөчүлөр белгилеп келет. Жоодарбешимдин тулпары Кылкара анын жаш жолдошу, жардамчысы, таянар тоосу жана сырдашы. Ал эми анын атасы Төштүктүн аты Чалкуйрук экенин мурдагы материалыбызда айткан элек.

Кылкара тууралуу эпосто төмөнкүдөй саптар учурайт.

Ошо жерге келгенде, Жаныбарың Кылкара, Жалт этип токтоп турду эле.

Сырттан эрди карата, Бугудай мойнун бурду эле.

Кылкарага үн бүтүп, Кадимкидей тил бүтүп,

Жоодар эрге муну айтат, Адам билбес шумду айтат…

  Чыгарма төрт вариантта айтылган. Фольклор изилдөөчүлөрдүн маалыматында «Жоодарбешим» төрт вариантта айтылган. Негизги өзөгү катары Орозбай Урманбетовдун айтканы колдонулуп келет. Профессор Сапарбек Закиров аны 8545 саптан турат деп жазып кеткен. Андан сырткары Майрыков учурунда Ак-Талаалык Карымшак деген адамдан 13—14 жаш курагында угуп, анын ыр саптарын толук болбосо да көп бөлүгүн сакта�� калгандыгы белгиленген. Үчүнчү варианты Калча Суранчиевге таандык. Аны фольклор жыйноочу Ыбрай Абдырахманов 1940-жылы жазып алган. Ал эми соңкусу Абдыкерим Асан аттуу айтуучуга таандык.

Жоодарбешим Улуттук Илимдер Академиясынын Манас таануу жана көркөм маданияттын улуттук борбору тарабынан даярдалып, «Эл адабияты» сериясынын жарыкка чыккан 30 томдугунун 3-томуна киргизилген. Ошентип, эпос соңку ирет 1997-жылы басылган.

“Sputnik-Кыргызстан”, 04.02.2017-ж., © Sputnik / Табылды Кадырбеков

[temirlik]

Бул материал Кыргыз маданият борбору сайтында жарыяланган

New Post has been published on http://kmb3.hostenko.com/2017/01/25/s-r-tt-manas-kitebi-kantip-s-jm-nch-kk-ajlandy/

“Сүрөттүү “Манас” ��итеби кантип сүймөнчүккө айланды?

“Сүрөттүү Манас” китебин бир дем менен окуп чыктым. Эпостогу керемет окуялар кайрадан эске түштү. Акыл токтотуп калган куракта болсом да кадимкидей толкундадым. Эпостун толук вариантын таап кайрадан окугум келип кетти.

Үстүбүздөгү жылы “Роза Отунбаеванын демилгеси” эл аралык коомдук фонду тарабынан ““Манас” – георический эпос кыргызов в рисунках” (“Сүрөттүү Манас”) (Бишкек, ОСОО “ST.art” басмасы, 2016) китебинин эл ичине бат эле сүңгүп, оозго алынган сыры ириде анын тилинин окумдуулугу, сүрөттөрүнүн текст менен шайкеш келип турган элестүүлүгү, кабыл алууга жеткилеңдүүлүгү жана улуу дастандагы негизги окуяларды камтыгандыгында экенине дагы бир ирет ынандым.

Китептеги тексттерди Кыргыз Эл жазуучусу Б.Жакиев, сүрөттөрдү таланттуу сүрөтчү З.Илипов тарткан. Кыска аралыкта аталган китеп окурмандардын гана эмес, адис-эксперттердин көңүлүн буруп, позитивдүү ой-пикирлерди жарата алды. Коомчулукта адегенде эле китептин 3 багыттагы баалуулугу жана мааниси кызуу талкууга алынып жатат.

Биринчиден, китептин ар бир окуяны жандуу баяндап турган сүрөттөр менен чыгышы көпчүлүктун көңүлүн бурду. Сүрөттөр окурмандын, айрыкча жаш окурмандын улуу дастанды кабылдоосуна ыңгайлуулук жаратып, эске тутуусун жакшыртат деген пикирди адис-эксперттер байма-бай айта башташты. Алсак, Кыргыз Республикасынын маданиятына эмгек сиңирген ишмер, профессор Т.Ишемкулов минтип жазат: “Озунуп айта турган сөз-китеп биздин атамекендик адабиятыбызда азырынча сейрек кезиге турган, бирок дүйнө жүзүндө эбактан бери эле өтө кеңири тараган комикс (англ. сomics- кызыктыруучу, комедиялуу) жанрында, тактап айтканда, түшүндүрүүчү, көңүл ачтыруучу мүнөздөгү, ички окуялар менен байланыштарды так баяндап, чечмелеп, коштоп жүрүүчү кыскача тексттери бар, элестүү сүрөттөрдүн сериясы калыбында жазылган. Мындай ыкма – аны жеңил, элпек окууга, андагы сүрөттөрдүн жардамы анын идеясын, мазмунун жана маани-маңызын терең түшүнүүгө ыңгайлуу мүмкүнчүлүктөрдү түзүп берет”. Ушундай эле пикирин тарых илимдеринин доктору, профессор Т.Абдырахманов да айткан: “… бул китепте авторлор ырас узун, балдар үчүн тажатма тексттен узап, кенже балдар, жаш өспүрүмдөрдүн жаш өзгөчөлүгүнө ылайык келген комикс жанры аркылуу эпостун сюжети менен тааныштыруу жолун тандап алышкандыгы кош колдоп колдоого татыктуу иш”. Кыргыз Республикасынын ��огорку Кеңешинин депутаты Р.Казакбаев болсо бул “…сүрөттүү, расмий тилдеги кыска баяндуу китептин жарык көрүшүн кыргыз маданиятындагы урунттуу окуялардын бири катары сыпатташыбыз абзел. Мен китепти өтө кызыгуу менен бат эле кунт коюп окуп чыктым. Убактым дээрлик корогон жок, бирок Манас дүйнөсүнө жана бир ирет сүңгүп, ата-бабабыздын кечээки күнү көз алдыма элестүү тартылды…”, деп ал толкундануу менен белгилеген. Манас эпосунун идеясын берүүдө китептин абдан көрсөтмөлүү экендигин филология илимдеринин кандидаты Т.К. Айталиева да белгилейт:“Миң уккандан бир көргөн” артык дегендей эле эпостун окуяларын сүрөт аркылуу көрүп таануу менен окуяларды эстеп калууга мүмкүнчүлүк чоң жана бул китепти мезгилдин талабына ылайык бүгүнкү күндө окутуу иштеринде колдонулуп жаткан интерактивдүү методдордун бири — сүрөттөр аркылуу таанытууга дал келген китеп деп көрсөтүүгө болот”.

Экинчиден, эксперттер бул анча чоң эмес китепте улуу Манас эпосундагы негизги окуялардын баары камтылгандыгы менен баалуу экендигин белгилешти. Окурман бул китепти окуу менен улуу дастан тууралуу негизги маалыматты ала алат. Анткени бүгүнку күндө “Манас” эпосун баштан аяк окуп чыккан биздин окурмандар анча көп эмес, ошол эле учурда эпосту окугусу келип,бирок убакыт таппай жүргөндөр көп. Эгер ушул таризден алганда “Манас в рисунках” китеби бир топ ыңгайлуулукту жаратты. Анткени Манас дастаны тууралуу маалымат алгысы келгендер анча көп эмес убакыт коротуп, аталган китепти окуп чыгуу менен ал тууралуу негизги түшүнүккө ээ болуп калышат. Китептеги текстерди түзгөн Кыргыз Эл Жазуучусу Б.Жакиев улуу Манас эпосундагы сюжеттер кыскартылбай, биринчи жолу кысылган формада берилгенин, бул эпос тууралуу толук маалымат алууга мүмкүндүк берээрин, ошол эле учурда кысылган текстти түзүү учуру абдан та��аал болуп ишке ашканын белгилеп өттү. Демек, кыскарбай, кысылган форматта Манастын окуяларын толук берүү биринчи ирет ушул “Манас” в рисунках” китебинде жүзөгө ашып отурат. Манас таануучу, балдар жазуучусу Аман Кармышаков китептеги “улуу чыгармадагы окуялардын ырааттуулук, уланмалуулук принциптеринин сакталгандыгын”, бул Манастын улуу рухий байлыгын улуу-кичүү окурмандардын жан-дилине жеткирүүнүн жаңы усулдук багытынын пайда болушу деп сыпаттайт. Ал эми адабиятчы, филология илимдеринин кандидаты К.Абакиров “китепте Сагымбай менен Саякбай айткан салттуу жана классикалык эпостун сюжети толук сакталган, бул анын толук кубаттоого, колдоого татыктуу биринчи жагы болсо, Замир Илиповдун ошол тексттерге карата тартылган сүрөттөрүнүн ага шайкеш келүүсү жана ырааттуулугу анын эң негиздүү жана баалуу сапаты болуп эсептелет” деген оюн билдирген. Китептин баалуулугу катары тарых илимдеринин доктору, профессор А.Мокеев “тексттинин абдан устаттык менен кыска жана нуска тарзда орус тилин��е комикстин жанрына ылайыкташтырылып жазылганы жана кыскалыгына карабай, Манастын туулганынан тартып анын өлүмүнө чейинки окуяларды толук камтый алганын” белгилеген.

Үчүнчүдөн, аталган китептин орус тилинде жарыкка чыгуусу коомчулукта бир топ кызыгууну пайда кылды. Анткени көп улуттуу өлкөбүздө Манас эпосуна кызыгып, аны окугусу келген орус тилдүү окурмандар аз эмес. Алар үчүн “Манас в рисунках” китеби орус тилинде гана болбостон, кыска, сүрөттүу жана эпостогу негизги сюжеттердин камтылышы менен да абдан ыңгайлуулук жаратты.

Жыйынтыктап айтканда аталган китептин жарык көрүшү Манастагы улуу идеяны – мекенчилдикти жаштардын жүрөгүнө жеткирүүдө жана аны кыттай уютууда дагы бир ирет кере ташталган чоң кадам болду. Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин депутаты, кинорежиссер Садык Шер Нияз китеп “жаш муундарыбыздын жан дүйнөсүн патриоттук сезимге трабиялап, рухий бийиктикке, адептик тазалыкка жетелеп жаткандыгы менен өтө баалуу, мындай китептер өтө керек, аларды мамлекеттин колдоосу менен он миңдеген тираждарда басып чыгарып, өлкөбүздүн бардык булуң-бурчуна, айрыкча четки айылдарга жеткире алсак” деген пикирин айткан.

Депутаттын пикирине толук кошулууга болот. Бирок бүгүнкү күндө китеп болгону 2000 нускада гана чыккан. Бул өтө аз, ал эми китепке карата талап кыйла жогору. Ошондуктан, аталган китеп мамлекеттин же демөөрчүлөрдүн колдоосу менен кайрадан көп сандагы нуска менен басылып чыгуусу зарыл.

Топчугүл Шайдуллаева