staraochota

[staraochota]

Ideologie in de ruimte

Het voormalige partijhoofdkwartier van de PZPR (Polska Zjednoczona Partia Robotnicza - Poolse Verenigde Arbeiderspartij) aan het kruispunt van Aleje Jerozolismkie en Nowy Świat.

Vandaag is het gebouw in gebruik door een consortium van banken, verzekeraars, en internationale luxemerken.

[staraochota]

Verzet in (on)vrijheid

Na anderhalve maand in Polen is er een ding me erg beginnen opvallen: de volledig andere omgang met mens en verleden. Er is een erg groot bewustzijn van de geschiedenis van de eigen cultuur. Niet alleen het spook van het communisme, maar ook van de Tweede Wereldoorlog, waart hier nog elke dag.

Op een oppervlakkig niveau is dat niet moeilijk te begrijpen: hele straten van Warschau zijn nog steeds niet herbouwd (in hele wijken zijn kogelgaten doodnormaal), en de stalinistische-gotiek van het Paleis voor Wetenschap en Cultuur domineert de skyline van de stad. Maar ook de gebeurtenissen van de afgelopen decennia hebben een grote stempel achtergelaten die het politieke bewustzijn aanscherpen. Amper dertig jaar geleden leefde het land nog onder een militaire dictatuur, na de December Coup van 1981. De revolutie van Solidarność is nog maar een generatie oud. Bijna iedereen die een invloedrijke positie bekleedt in de Poolse samenleving vandaag, was op een of andere manier gelinkt aan de beweging in de jaren ‘80 (Adam Michnik bijvoorbeeld, hoofdredacteur van Gazeta Wyborcza; Jarosław Kaczyński, partijvoorzitter van de rechts-conservatieve PiS; ...).

De Polen hebben een lange traditie van verzet die teruggaat tot de Poolse delingen aan het einde van de 18e eeuw. Met figuren als Tadeusz Kościuszko, Jacek Kuroń, Adam Michnik en Lech Wałęsa, is het pantheon aan Poolse verzetshelden erg groot. Kenmerkend voor die Poolse traditie is het relatief grote belang van schrijvers, filosofen en kunstenaars in de strijd voor vrijheid en onafhankelijkheid. Tussen 1795 en 1918, zeker na de gefaalde opstanden van 1861-63, waren er quasi geen instellingen die de Poolse taal en cultuur ondersteunden. Onder druk van Germanification en Russification werden er in de drie bezettingszones sterke inspanningen gedaan om de Poolse bevolking cultureel gelijk te schakelen met de etnische of culturele meerderheid/dominante groep in de hen bezettende rijken (uitzondering hierbij is Oostenrijk in de tweede helft van de 19e eeuw, maar dat laat ik hier even buiten beschouwing). Onder zware druk van de Russische en Pruissische (later Duitse) censoren werd elke vorm van politiek debat over de Poolse kwestie onmogelijk gemaakt, waardoor de Poolse literatuur een buitengewoon belangrijke rol kreeg. Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki,  Stanisław Wyspiański, Bolesław Prus, zijn maar een greep van de namen die iedereen kent vanwege hun bijdragen aan de Poolse literatuur - en daarmee impliciet aan het verzet tegen buitenlandse bezetting en cultureel uitsterven.

Die traditie zette zich voort in de 20e eeuw toen het land bezet werd door de ‘broedervolkeren’ van de Sovjet-Unie. Niet enkel auteurs zoals Czesław Miłosz, Wisława Szymborska, Ryszard Kapuściński en Witold Gombrowicz, maar ook theatermakers zoals Tadeusz Kantor, Jerzy Grotowski, Krystian Lupa, of filmmakers zoals Andrzej Wajda, kunnen tot die brede traditie gerekend worden. 

De ontkoppeling die we de afgelopen decennia in het westen zagen tussen kunst en maatschappij, is onder andere daardoor bijna niet terug te vinden in Polen. Wanneer Tadeusz Kantor bijvoorbeeld - in de beste avantgardistische traditie - pleit voor een Artistieke Fictie en de Autonomie van het Theater, bedoelt hij daar niet mee dat het theater los staat van de wereld waarin het gemaakt wordt. Geen enkele kunstenaar werkt in een vacuum. Het gaat om een dialectiek, waarbij de autonomie van de kunsten, die ervoor zorgt dat de actualiteit overstegen wordt, er net voor zorgt dat de kunst ideeën uitdraagt en deelneemt aan het intellectuele debat. Autonome kunst creeërt een ruimte, die ook politiek kan zijn. Bij Kantor ging het vaak om herinneringen die er niet mochten zijn, zoals de verdwenen Joodse gemeenschap, uit een wereld die definitief vergaan was: het Polen van voor de grote etnische zuiveringen en volksverhuizingen van 1939-1948. (Net zoals bij Wajda’s Popiół i diament of  Człowiek z żelaza waren de gekozen onderwerpen al een sterke vorm van verzet.)

Vandaag is Polen een vrij land in het hart van de Europese Unie, en daarmee op zijn rechtmatige plaats als ontmoetingsplek tussen Oost en West. Tegelijkertijd staat de Poolse intellectuele traditie vandaag onder sterke druk. De Russische tanks zijn misschien verdwenen, en Duitsland is nu een bondgenoot in plaats van een traditionele vijand, maar (ironisch genoeg, of misschien net dankzij?) leidt de nieuwgewonnen vrijheid tot een hele reeks interne problemen. De macht en de autoriteit van de katholieke kerk is - naar hedendaagse westerse normen - ongekend groot. Homoseksualiteit wordt gezien als een ziekte, abortus is quasi verboden, en vrouwenrechten worden in sommige kringen gezien als pure theorie. Bedelende bejaarden zijn al twintig jaar een normaal onderdeel van het straatbeeld, de lonen zijn bewust laag en de arbeidsvoorwaarden rampzalig. Al enkele jaren kent het land de grootste extreemrechtse betogingen van Europa - ironisch genoeg in een land dat sinds 1945 homogeen blank, katholiek en Pools-talig is (een unicum in de Poolse geschiedenis). De huidige regering lijkt erg nostalgisch naar de éénpartijstaat van 1948-1989 en neemt steeds meer maatregelen om pers, media, kunst en cultuur in het gareel te laten lopen. Het opmerkelijke bij dit alles is: er is geen buitenlandse inmenging meer; de repressie is door Polen, voor Polen.

Door de positie van Polen - zoals Norman Davies schreef - als het hart van Europa, zijn de problemen van het land extra urgent voor de rest van het continent. Het land heeft een eigen traditie en eigen problemen, maar die zijn niet los te zien van wat er gebeurt op de rest van het continent. De intellectuele traditie van Polen is specifiek, maar niet uniek aan het land, en biedt belangrijke lessen voor een westen dat zelf steeds meer een autoritaire kant opgaat. Figuren als Kuroń en Kantor zijn niet los te zien van hun Poolse achtergrond, maar zijn niet exclusief Pools. Het zijn eerder de unieke omstandigheden waarin ze leefden - die vaak een grotere bedachtzaamheid en grotere morele gevoeligheid nodig maakten - die voor hun andere inzichtingen en handelingen zorgden. Norman Davies vergeleek Polen daarom met de kanarie in de koolmijn: gaat het slecht met het land, dan kan je er prat op gaan dat er iets grondig scheef zit op de rest van het continent - en de bredere wereld. De meeste omstandigheden, discussies en problemen die nu in Polen samenkomen, zijn ook op andere plaatsen op het continent en de wereld terug te vinden. Het lijkt me niet onverstandig om die kanarie scherp in het oog te houden.

[staraochota]

Teatr Powszechny

[staraochota]

Dagelijks zicht / Daily sight

[staraochota]

Tramhalte Wawelska / Tramstop Wawelska

[staraochota]

Een paar interessante feiten

Ondertussen woon ik bijna twee weken in Warschau, vlakbij tramhalte Wawelska in Stara Ochota. De wijk lijkt soms op een groot levend monument, met Skwer Reduty Kaliskej als orgelpunt. De tramhalte loopt over in de herdenkingsplaats, wat meteen duidelijk maakt hoe Warschau leeft. Dit is een stad die leeft op bergen half-geborgen puin. De littekens zijn diep, en nog steeds met het naakte oog zichtbaar. Tegelijkertijd is het die geschiedenis die Warschau ervoor zorgt dat er een erg opgewonden sfeer hangt in de stad. De wederopbouw is hier nog volop aan de gang. Dingen gebeuren en dingen veranderen, er hangt een permanente elektriciteit in de straten. 

Tegelijkertijd leven er ontelbaar veel bejaarden op straat. Elke dag zie ik aan de passage bij Metro Centrum een groep bejaarden, verfrommeld alsof ze net uit een broekzak getoverd zijn, een reeks oude Poolse volksliedjes spelen. Een van hen, een oude vrouw met steevast dezelfde grijsblauwe pull aan, staat met een pet in de hand en de blik op nul geld in te zamelen. Voor het metrostation zitten andere bejaarden bloemen te verkopen, of huishoudgerij waar ze niets meer mee kunnen. De meeste mensen negeren hen. Na bijna dertig jaar zijn ze onderdeel van de publieke ruimte geworden, even gewoon als de prullenmand waar ze naast zitten. Niets zou je doen denken dat ook zij tot de overwinnaars van 1989 behoren.

Gisteren zag ik tijdens mijn eerste taalles aan het Polonicum Czarny Protest passeren, een feministische protestbeweging die strijdt voor legalisering van abortus en meer algemeen voor de rechten van de vrouw (en daarmee onze universele mensenrechten). Vorig jaar brachten ze meer dan 100.000 mensen op de been toen ze actie voerden tegen een wetsvoorstel dat abortus zou verbieden in levensbedreigende situaties - en dat terwijl Polen al een van de meest restrictieve abortuswetten van Europa heeft. De betoging gisteren was vooral om die actie te herinneren. Er was discussie tussen voor- en tegenstanders hoeveel mensen er kwamen opdagen, maar over een ding was er consensus: het waren er minder dan vorige keer.

Na twee jaar (extreem)rechts-conservatief beleid en een snelle uitholling van de democratische rechtstaat is de oppositie alleen maar sterker geworden. Politiek gezien staan ze zwak, door de verdeeldheid tussen PO, Nowoczesna en een reeks (piep)kleine linkse partijen, maar cultureel zet ze de toon. De satirische reeks Ucho Prezesa (The Chairmen’s Ear, Het oor van de partijvoorzitter) haalt per aflevering met gemak 5 miljoen of meer kijkers, en wordt daardoor nu ook in het Engels vertaald. Het feit dat een beweging als #czarnyprotest überhaupt bestaat in het conservatieve land zegt iets over de krachtige tegenbeweging die er is. Maar de politieke verdeeldheid is een groot gevaar, net zoals het risico dat de oppositie zal berusten op een ‘moreel gelijk’. Het theaterstuk Mefisto dat vorige week in première ging in Teatr Powszechny lijkt daarvoor te waarschuwen: het is mooi om polemiek uit te lokken en moreel ‘gelijk’ te hebben, maar er loert steeds het gevaar van ‘moreel narcisicme’ om de hoek. Er moet meer gebeuren dan reactie, er moeten manieren ontwikkeld worden om culturele strijd te vertalen in politieke strijd als de Poolse samenleving niet ten onder wil gaan aan een duivels bondgenootschap tussen PiS, ONR en de katholieke kerk.

Ondertussen kijk ik, en sinds vandaag (4 oktober) werk ik ook bij Nowy Teatr. Een potpourri van opdrachten, maar een prachtige omgeving met erg open mensen. Een plek waar ideeën de kans krijgen om te ontstaan en te groeien. 

Vandaag kwam ik er te weten dat de regisseur Krzysztof Warlikowski gewoon tegenover mij woont in de straat, aan de andere kant van de tramhalte. Ik denk dat ik langzaam bezig te begrijpen waar hij de ideeën voor zijn stukken haalt. Ik ben benieuwd.