#observerende blik

[twafordizzy]

Marlen Haushofer ontmoet een onbekende

Een Oostenrijkse schrijfster die ik niet kende, maar het verdient aandacht te krijgen. Ik heb het over Marlen Haushofer (1920-1970, Frauenstein), die in haar korte leven veel schreef en met Die Wand haar bekendste boek publiceerde. Marlen Haushofer werd als Marie Frauendorfer geboren en was vroeg fantasierijk en weetgrierig. Ze blonk op school in het schrijven van opstellen. Moeite in haar jeugd…

[jurjenkvanderhoek]

VLAMMENDE OGEN VAN EEN BESCHOUWENDE BUNDEL

Zou je welhaast aan het eind van de rit, maar echter nog lang niet over de finish, pas gelaagde regels kunnen schrijven, ingedikte herinneringen kunnen noteren. Wanneer je bijna alles van het leven hebt doorgemaakt terugkijken op wat was. Wat indruk heeft gemaakt of waar jij je over hebt opgewonden. Spreken de woorden meer en beter aan, dan wanneer je pas halverwege bent. Moet het leven doorregen met ervaringen zijn om doorwassen verhalen en gedichten te schrijven. Te kunnen schrijven. Het antwoord is ontkennend, maar ondervinding van het zijn is wel een voordeel. Terwijl iedere periode een eigen pluspunt heeft.

Carla van der Zwaag begon in haar tienerjaren al haar beleving in dichtvorm op te schrijven. Maar welk meisje van die leeftijd doet dat niet. Er zijn zoveel belevenissen te beleven, nieuwe indrukken uit te drukken. Dat moet een uitweg hebben en vindt deze in woorden op papier. Maar een dichtbundel van de Joodse schrijfster Hanny Michaelis zette haar op het spoor. “Nooit had zij Amsterdam zo liefgehad / als op de avond dat hij naast haar ging. / De straatlantarens brandden en er hing / een kleine maan boven de binnenstad.” Het maakte indruk op de jonge Carla, die poëzie van Michaelis. “Maar een verwachting, angstaanjagend zoet, / werd als een wonder ademloos geboren / in de ontroering van hun afscheidsgroet.” Wat zal zij graag zo willen dichten…

Het duurt tot na haar huwelijk, na de opvoeding van drie kinderen en een loopbaan van 25 jaar als juffrouw voor de klas om serieus zich aan het schrijven te zetten. Ik lees deze informatie op de achterkant van haar debuutbundel Mika-eagen. In haar Fryske moedertaal dicht Van der Zwaag over diverse onderwerpen waarop met vreugde en rouw teruggekeken kan worden, thema's die licht en duister in dit mensenleven tonen maar evenzo goed universeel zijn.

Deze dichter kijkt terug, want toen heeft op dit moment bij haar een grotere reikwijdte en meer verhaal dan nu en straks. Wanneer je van 1951 bent heb je het meeste wel gehad en kun je best over je schouder kijken in plaats van de neus achterna te lopen. Niet dat er niets meer te ervaren valt waarover geschreven kan worden. Dat is van later zorg. In deze eerste bundel is het goed even pas op de plaats te maken, een moment niet te vergeten, voor het ogenblik de tijd te memoreren. Om in het ritme te komen, het metrum en de rijm. Beeldspraak te eigenen, stijlmiddelen te beheersen en vormvastheid te bereiken.

Mika-eagen, dat zijn ogen gezien in de vlammen van de oude potkachel waarop de chocoladeketel geurend staat te pruttelen. Het vlammende licht schittert door de kunststof raampjes van de kacheldeur. Door het neergeslagen roet zijn cirkels gevormd, ogen die de kamer in staren. Carla hoort in de knisperende vlammen het vuur smoezen. Als een kip aan het spit draait ze zich in de warmte en is terug in haar kindertijd. “mar swart goud is troch / smoarch hout ferfongen”. Het is de spil waar de bundel omdraait.

Van der Zwaag heeft haar gedichten in deze bundel onderverdeelt in vier grondgedachten. Onder de kop Jeugd zie ik haar dwalen langs de velden van een mij bekende omgeving. In een enkel vers zelfs past het hele levensverhaal van haar moeder. De wereld lijkt weinig groter dan het boerenerf langs de vaart waarin ze tot slot is uitgestrooid. Als pendant is daar het eigen leven van de dichter gezet. Maar haar omstreken reiken verder. Het zijn volop herinneringen, er is genoeg fantasie om op voort te borduren. Belevenissen en voorvallen die anders aangevoeld zijn dan dat deze in werkelijkheid waren. Het is het zijn van toen, het denken van destijds. Om met humor op terug te kijken. Met een glimlach, maar ook ondertussen een traan wegpinkend.

In de Wereld gaat het over aardse zaken. Van der Zwaag heeft een observerende blik. Elke beweging is aanleiding een regel op te zetten, iedere beroering geeft inspiratie tot een zin. Zwaluwen jagen voor haar neus op muggen. De wind zingt door kale bomen en duwt een fietser in de rug, speelt met meisjeshaar en etst golfjes in de wegebbende zee. Kleurige bermen trekken vlinders aan, hommels vinden nectar in de schoot van kleine klaver. Het is een beeldende vertelling, poëtisch uitgeschreven. De woorden dansen op papier, draaien weelderig om gedachten. Maar niet altijd komt er een herkenbaar beeld boven drijven. Soms sluiten de regels zich en laten na meermaals overlezen vraagtekens achter. De eigenheid is wel sprekend uitgeschreven, maar is te privaat om te doorzien. Het zet meer aan tot nadenken dan de andere frivole dichtsels.

Op vakantie geeft lucht en welhaast onbezonnen verzen. Maar er zit toch telkens een goedmoedig addertje onder het gras. Van der Zwaag brengt lagen aan in haar teksten. Tussen de lagen door kijk ik op, tuur uit het raam en weeg de woorden in mijn staren. Ik zie in gedachten dat wat beschreven een beeld doen ontstaan. Ik zie de schaduw van de wolken over de zeedijk schuiven, ook mijn ogen worden door schuimkopjes naar de andere kant, naar Makkum geleid. Het is een beeldend schrijven, een schrijvend beelden. En ieder verdicht verhaal heeft een plot, een slot dat niet altijd in de verwachting ligt. In de korte boog die ze aanlegt bouwt de spanning snel op, en treft de geschoten peil pijnlijk doel. De dichter krabt het roofje van de wond. De gracieuze dame laat zich bevallig fotograferen voor het oorlogsmonument, totdat ze ontdekt welk bloed er daar ooit heeft gevloeid en hoeveel. Het lachen is haar snel vergaan. Het zijn observaties, beschouwingen. Het geluk heeft scherpe randen, achter de wolken schijnt niet altijd de zon.

En dan is er Ik. Ging het voorheen eerder over de ander, de omgeving, de ervaring. In dit onderwerp schouwt de dichter zichzelf, kijkt naar het beeld in de spiegel. Figuurlijk gaat ze met haar billen bloot. Maar nee, zo naakt staat ze niet voor me. Er moeten woorden blijven voor volgende bundels. Ze kan niet meteen haar hand overspelen. Maar ze geeft wel ruimhartig inzage in haar dagboek. Vooral deze laatste gedichten in de bundel geven stof tot nadenken. Ze is hierin persoonlijk haarzelf en dat schept een band. Het gaat over verlaten en verlies, “lek en brek”, de toekomst is ongewis maar kan wel met liefde worden beleefd. Ze komt onder de steen vandaan, stelt zich open. Het is nog wel wennen, voor het licht knijpt ze haar ogen dicht. “Under stiennen weikrûpe. / It beskûl fan muorren ferlitte. / Modderbaaiend boppekomme. / Wjuklam dochs de moedfearren útslaan. / Swarte harsendrab oan ‘e kant skowe. / It stjonkbist efternei sitte. / Troch blommige greiden strune. / My ûnder de minsken jaan.”

Mika-eagen. Carla van der Zwaag. Gedichten. Uitgave: Utjouwerij Hispel, 2022.

Foto Carla : Catrinus van der Veen (LC)

Mika-eagen – Afûk Websjop (afuk.frl)

[de-ontembare-vrouw]

De getuige van mijn lust

Ik dacht altijd dat lust niet voor mij was, dat het mij, om wat voor reden dan ook, niet toebedeeld was. En natuurlijk zag ik het voorbijkomen in de films die ik zag, de boeken die ik las en in mijn fantasiewereld. Ik heb het over een intense lust, een dierlijke lust. Als een wild paard dat zich niet laat temmen. Een gedekte tafel vol drank en spijs die de honger niet weet te stillen. In mijn dromen kwam het soms bovendrijven. Dan werd ik badend in het zweet wakker. Ik voelde de opwinding nog in elke vezel in mijn lijf. De warmte van mijn bloed dat door mijn aderen stroomde. Het verhitte lichaam dat van mij bleek te zijn, mijn lippen en tong die geproefd hadden van het onaangeroerde. Laatst had ik weer zo'n droom.

Met mijn tong aftastend en al bijtend op mijn onderlip probeer ik, terwijl ik mijn ogen opnieuw sluit, terug te keren naar het genot. Als ik nog maar heel even terug kon keren. Ik voel mijn hand langzaam over mijn borst glijden, een tedere afdaling over mijn buik, mijn dij. Een korte aanraking van hetgeen ik daar aantref. Zacht en vochtig, het centrum van het genot dat mijn geest overmeesterd had en waaraan mijn lichaam zich slaafs aan onderworpen had.

Nog steeds, met gesloten ogen probeer ik beelden te vangen. Een gedaante, een lichaam, iets van herkenning. Hoezeer ik ook probeer de beelden te reconstrueren, een mogelijke aanstichter te ontrafelen, ik blijf achter met het herhaaldelijk opdoemende beeld van mijn eigen lichaam. Als een observerende blik die zich boven mij bevindt en toekijkt naar het ondraaglijke verlangen, hetgeen zich overgeeft en toegeeft. Deze blik is getuige van het bestaan van  lust in mij. Terwijl ik mijn ogen open besef ik plotseling dat het de blik van de dromer was. Het was mijn eigen blik die toekeek. 

[wijnandzelf]

Uw moeder is een ernstig zieke mevrouw

Tweede kerstdag vieren we kerst met mijn moeder en haar kinderen en kleinkinderen. Het bedachte programma: een wandeling door het natuurpark bij voormalig vliegbasis Soesterberg en aansluitend een lunch bij ons thuis. Na het uitwaaien in de winterkou smaakt erwtensoep immers het allerlekkerst.

Het is een gemoedelijke en gezellige middag en mijn moeder blijkt een redelijke dag te hebben, binnen de grenzen van haar ernstige COPD.

Als we de middag eindigen raakt mijn moeder bij het opstaan en in de auto stappen benauwd, erger dan ik eerder zag. Ze zit in de auto naast me, haar gordel om is te veel voor haar en ze hapt naar adem. In de 9 minuten dat het ritje duurt maak ik mij met de minuut meer zorgen. Deze benauwdheid is erger dan voorheen, ze stoot andere geluiden uit dan anders. Ook zie ik zweetdruppels parelen op haar voorhoofd. En ik zie paniek in haar ogen.

Ik bel mijn zus. Zij is inmiddels al bij het verpleeghuis waar mijn moeder woont. Ik vraag mijn zus alvast klaar te staan met de rolstoel. Daar aangekomen blijkt de benauwdheid voor mijn moeder te heftig om uit te stappen. De ramen van de auto beslaan aan de kant waar mijn moeder zit. Het zweten heeft inmiddels serieuze vormen aangenomen.

Uiteindelijk halen we haar met hulp van de verpleging van het verpleeghuis uit de auto en zetten haar in haar rolstoel. Eenmaal op haar kamer houdt de benauwdheid, ondanks de toediening van zuurstof, aan. Na telefonisch overleg met de spoedeisende hulp van het ziekenhuis besluiten we de ambulance te laten komen. Een kwartier later zit ik in de ambulance. Achterin de ambulance vervolgt mijn moeder haar gevecht tegen de benauwdheid, ondersteund en bijgestaan door de dienstdoende broeder. De chauffeur start de auto, roept in de portofoon iets tegen de meldkamer en zet blauwe lampen en de sirene aan. Hij rijdt met behoorlijke spoed naar het ziekenhuis.

De chauffeur observeert mij en probeert in te schatten hoe ik de situatie op dat moment inschat. Hij zegt op bedeesde toon en zeer voorzichtig: “Uw moeder is een ernstig zieke mevrouw”. Hij doet dit in een geslaagde poging mij voor te bereiden op wat hij inschatte dat komen ging.

Aangekomen op de spoedeisende hulp in het ziekenhuis treffen we Walter. Hij is de dienstdoende eerste hulp arts. Walter was in mijn tienerjaren mijn allerbeste vriend. Een blik naar mijn moeder, toen een blik van verstandhouding richting mij en de daarop volgende hartelijke omhelzing bezorgen mij kippenvel. De warmte waarmee hij “Lidy, wat is dat toch allemaal?” tegen mijn moeder zegt en haar hand pakt, ontroert mij en bezorgt mij de eerste tranen.

Voor ik het in de gaten heb lopen er 11 mensen in witte jassen rond mijn moeder. Er wordt een foto van haar longen gemaakt, er wordt allerhande medicatie toegediend en er worden verschillende infusen op mijn moeder aangesloten.

De IC artsen overleggen met Walter en ondertussen komen mijn vriendin, zus, zwager en de twee kinderen van mijn zus ook binnen.

Er worden twee scenario’s besproken. De eerste keuze is mijn moeder naar de intensive care te brengen, op te lappen en dan bekijken hoe ze daaruit komt. Het alternatief is stoppen met behandelen en ‘in comfort naar het einde toewerken’.

In lijn met uitgebreide gesprekken die we de afgelopen tijd met mijn moeder voerden, kiezen we voor dat laatste. Ze is die benauwdheid zo zat. Bovendien heeft ze het gevoel dat uren hele dagen leken te duren. Ze kan bijna niks meer zelfstandig en dan is elke nieuwe dag een nieuwe lijdensweg.

Met de keuze voor de tweede optie ‘in comfort naar het einde toewerken’ komt bij ons ook het besef dat het einde van het leven van onze lieve moeder en oma ineens heel dichtbij komt. Vijf uur eerder zaten we nog heerlijk te praten en te eten aan de kerstlunchtafel en nu staan we hier. Het word ineens stil, iedereen huilt. Mijn neefje breekt volledig en huilt enorm als ook hij beseft dat zijn lieve oma Lidy snel dood zal gaan. Mijn nichtje schakelt na de eerste tranen over in de praktische modus en vraagt mijn zus wat ze voortaan op zondag gaan doen, nu ze niet meer naar oma Lidy kunnen.

Na de eerste schrik stel ik andere dierbaren telefonisch op de hoogte, steeds opnieuw vechtend tegen de tranen bij het uitspreken van die ene zin: “Het gaat heel slecht met haar en het komt dit keer niet meer goed…”

Ze wordt overgebracht van de eerste hulp naar de haar zo geliefde longafdeling. Hier is ze de afgelopen jaren vaker en dit is denk ik de enige plek waar ze zich echt veilig voelt. De eerste dierbaren die we hebben gebeld komen al afscheid van haar nemen. Het is prachtig en afschuwelijk tegelijk om te zien hoe dierbare vrienden en familieleden en je moeder onderling waardering uitspreken naar elkaar in zo'n definitief afscheid.

De morfinepomp wordt geïnstalleerd en de nacht wordt voorbereid. In het zojuist bedachte ‘waakschema’ heeft mijn zus de eerste dienst te pakken.

Na een voor iedereen uiterst moeizame nacht begint derde kerstdag. De benauwdheid blijft aan bij mijn moeder. We bereiden ons voor op misschien wel de allermoeilijkste stap: opa en oma, de ouders van mijn moeder, komen afscheid nemen. Kwetsbare mensen van dik in de tachtig die afscheid moeten nemen van hun dochter.

Mijn moeder ervaart zware benauwdheid en de twee verhogingen van de dosis morfine lijken geen enkel effect te hebben op haar gemoedstoestand. Ze komt niet verder dan het uitstoten van korte zinnen. Zoals de ambulance chauffeur al zei: “Uw moeder is een ernstig zieke mevrouw…”

Opvallend ingetogen komen ze binnen. Oma met rollator en opa observerend en zijn vrouw scherp in de gaten houdend. Met aandoenlijk veel liefde zetten ze zich aan het bed waar mijn moeder in ligt.

Oma pakt de hand van haar dochter en wrijft voorzichtig met haar duim over de handpalm. Opa stelt oma voor om mijn moeder recht in het gezicht aan te kijken. “Op deze manier kunnen jullie elkaar nog één keer goed in de ogen kijken en afscheid nemen” voegt hij er op rustige toon aan toe.

Oma zet met al haar kracht af en hangt boven mijn moeder. “Dag meisje” fluistert ze zachtjes. Na een instemmende blik richting opa maakt ze de omgekeerde beweging terug naar haar stoel.

Mijn hart breekt en tissues bewijzen in hoog tempo hun vochtopnemend vermogen. “We hadden aandelen in die tent moeten hebben” zegt mijn opa, terwijl hij wijst naar de Kleenexbox op tafel.

Bij het afscheid nemen beloven opa en oma mijn moeder morgen weer te komen en mompelen ze vrijwel tegelijk naar elkaar: “Het is goed zo…”

Nu alle dierbaren geweest zijn, komt er het overleg om die benauwdheid te stoppen. Morfine helpt niet, de benauwdheid wordt eerder erger dan minder. Mijn moeder vraagt aan elke passerende witte jas die ze ziet: “Hoe lang duurt dit nog?” doelend op die ellendige benauwdheid.

Al snel is het besluit genomen Dormicum toe te dienen. Dit is een slaapmiddel, waardoor de benauwdheid niet meer ervaren wordt. Communicatie is dan ook niet langer mogelijk, dus het volgende moeilijke moment dient zich aan.

Afscheid nemen van je moeder. Je moeder die je zo lief is, die wachtte met de thee als je uit school kwam, die je troostte als je was gevallen. Je moeder die trots was op je schoolresultaten, een smsje van je eiste als je vliegtuig veilig was geland. Je moeder die de laatste jaren op jouw zorg rekende in plaats van andersom. Je moeder met wie je recent naar het Vondelpark en het Scheveninge strand ging, omdat dat nog op haar wensenlijstje stond. Tegen die moeder ga ik nu de laatste dingen zeggen.

Wat ik exact gezegd heb weet ik niet eens meer. De tranen en het intense verdriet dat ik op dat moment voelde, vergeet ik mijn leven niet meer.

Na toediening van het middel wordt haar ademhaling snel rustiger en al snel ligt ze te snurken als een dokwerker. Nu begint het wachten op de laatste adem. Er wordt geen eten en drinken meer gegeven. Het wachten op de laatste adem kan uren of dagen duren. We waken onophoudelijk om zeker te zijn dat ze lekker blijft slapen. We zorgen dat ze niets tekort komt, hoewel ze feitelijk niks meer nodig heeft.

De weg naar het einde duurt nog best lang. Haar hart is ‘als die van een jonge vrouw’ had de cardioloog enkele maanden eerder nog gezegd. Ze at en dronk de laatste tijd weinig, dus het lijf is gewend met weinig te functioneren.

Ongemakkelijk liggend op een eenpersoons slaapbankje vallen mijn vriendin en ik afwisselend steeds even weg. Meestal schrikken we binnen een uur weer wakker en als reflex kijk je dan direct: ademt ze nog?

Mijn vriendin dept met engelengeduld en met de haar zo kenmerkende Aziatische rust het hoofd van mijn moeder met een natte doek. Ze aait door het grijze, dun geworden haar en spreekt op zachte toon geruststellende woorden tot haar.

Terwijl de uren voorbij kruipen realiseer ik me dat het leven van mijn moeder binnenkort echt voorbij is. Mijn zus lost ons de volgende dag rond vier uur ’s middags af. De noodzaak om alles in mijn hoofd te verwerken wint het van mijn slaap. Rond 11 uur die avond val ik toch in slaap.

Rond half twee hoor ik mijn telefoon, mijn zus aan de lijn. Ze geeft aan nu echt een ander soort ademhaling te horen bij mijn moeder. Ze adviseert ons naar het ziekenhuis te komen. Ik besluit heel even te blijven liggen, aangezien de moeheid nu toch voelbaar is. Nog geen drie minuten later belt mijn zus opnieuw, mijn moeder is dan zojuist overleden.

Ze heeft mijn hele leven tegen me gezegd dat ze 76 gingen worden. Ze werd slechts 67 jaar.

Plotseling bedenk ik me, de chauffeur van de ambulance afgelopen maandag had gelijk: mijn moeder was een ernstig zieke mevrouw. En dat niet alleen… ze was ook de beste moeder ooit.