#kanılar nasıl oluşur

[ruhsalseyler]

Görüşleriniz Nasıl Şekillenir?

[boylesiyokcom-blog]

Aruz Nedir? Aruz Kalıpları Nasıl Ezberlenir? - Böylesi Yok!

Aruz Nedir? Aruz Kalıpları Nasıl Ezberlenir? https://goo.gl/u6u607

Aruz Nedir? Aruz Kalıpları Nasıl Ezberlenir?

Aruz bir şiir ölçüsüdür.   Hecelerin ses özelliklerine göre düzenlenir. Şiire ritim kazandırma maksadını taşır ve Arap kaynaklıdır.  Doğu medeniyetlerin aşağı yukarı hepsinde kesinlikle kullanılmış, İslamî çerçevede oldukça geniş bir havuzu kaplamaktadır.

Bu genel tanımlardan sonra aruz veznine, aruz vezninin Arap edebiyatında ne ifade ettiğine, aruz vezninin bize nasıl geldiğine daha yakından bakalım.

Türk edebiyatında kullanılan vezinler

Türk edebiyatı üç vezin görmüştür: Hece vezni, Aruz vezni ve Serbest vezin. Bu ölçülerden

·         Hece ölçüsü öz be öz bizimdir ve harflerin sayısına kısaca niceliğine göre düzenlenir; Halk edebiyatında kullanılmıştır. İslamiyet’ten önce zirve noktasına ulaşmıştır.

Aruz ölçüsü ise Arap edebiyatından gelmiştir bize. Osmanlı edebiyatında kullanılmıştır ve hecelerin niteliğine göre düzenlenir. Arap hece sisteminden ayrı düşünülemeyen bu ölçü bizde uzun bir müddet varlığını sürdürmüştür.

Serbest vezin ise Batı edebiyatının bize kazandırdığı bir ölçüdür. Diğer iki ölçünün tersine kriter olarak ölçütsüzlüğü ele alır. Bugün edebiyatımızda hala varlığını korumaktadır. Bunun yanı sıra Halk edebiyatında da hala hece ölçüsü kullanılmaktadır. Bugün varlığını korumayan tek vezin aruz veznidir.

Aruz ölçüsü sisteminde neler var?

Hece ölçüsü en basit ve net şekilde şiirdeki tüm dizedeki seslerin sayısının aynı olması demektir. Yani şiirdeki hecelerin niceliklerine göre değerlendirilir. Bir dize de 11 – 12 – 1 4 – 15 – 17 hecelerinden birisi var ise diğer dizelerdeki hece sayısı da bir olmalıdır. Adlandırma da bu şekilde belirlenir zaten; 11’li, 14’lü, 15’li vs.

Hece ölçüsü Türkçenin ses sistemine uygundur çünkü Türkçe sesli harfleri ile  söyleniş edilen bir dildir. Kendi hece sisteminde de bir sessiz bir sesliyle yan yana gelerek bir hece sistemi oluşturur. Bu bakımdan da hece vezni, öz be öz Türkçeye ait bir vezindir.

Aruz sistemiyse Arap kaynaklıdır. Arapların ses ve hece sistemine uygun olarak tasarım edilmiştir. Hece ölçüsünde hecelerin sayıları önemliyken bu vezinde seslerin özellikleri önemlidir.

Aruz ölçüsünü kavramak için Arapçanın hece sistemini biraz bilmek ve Türkçeden farkını idrak etmek gerekir.

Arapça sesli harflere dayanan bir dil deyildir.

Arapçadaki ünlü seslerde Türkçenin tersine uzunluk – kısalık kuralı vardır. Arapçada uzun ünlüler yazıya geçirilir, kısa ünlüler yazılmaz. Aruz vezni de bu sisteme dayanır zaten.

Arap hece sisteminde asıl olan sedasızlar kısaca ünsüzlerdir. Bu sedasızlar da ya harekeli veya harekesizdir. Hareke, ünsüzün nasıl okunacağını gösteren dolayısı ile bir nevi ünlü harf yerine geçen özel işaretlerdir. Bizim uzun ünlü söylediğimiz Arap dilcilerin ise “hastalıklı harf” dedikleri â, û, î; bir harekeyle bir harekesiz ünsüzden birleşen bir sestir. Anlatılanlardan yola çıkarak bir beyti  – Arap şiir sisteminde esas olan iki dizeye sığdırılan anlamdır ve bu iki dizeye beyit denir –  oluşturan harfler arasında harekeli ve harekesiz sözcükler vardır. İşte bu harflerden ikisinin birleşmesine “sebeb”; üçünün birleşmesine “veted” denir. Bunlar da kendi aralarında ikiye ayrılınca bugün öğrendiğimiz aruz vezni hece sistemi oluşur.

Aruz ölçüsünde dört çeşit temel hece yapısı görülür…

Aruz ölçüsünde yukarda dile getirtiğimiz sisteme göre dört basit hece yapısı türetilmiştir. Bu hece yapısı da direk edebiyatımıza alınmıştır:

Kapalı Hece : Sonu  ünsüz ile biten veya uzun ünlüyle biten heceler kapalıdır. Şiirde “ – “ ile gösterilir. Ben, sen, kar, al gibi…

Açık Hece : Sonu sesli bir harfle biten hece açık hecedir. Genelde nokta “.” ile gösterilir. Ters bir yay ile “ ∩  “  gösterenler de vardır. Sa- ça, te-pe, ya-ra … gibi

Bir açık bir kapalı hece : Sözcük hecelerine ayrıldığında hece sayısı enaz iki olmalı ve sözcüğün ilk hecesi açık sonraki hecesi kapalı olmalıdır. “ . – “ şeklinde gösterilir.  Gö- nül, ka-lem,  kö-pek gibi…

Bir kapalı bir açık hece : Sözcük hecelerine ayrıldığında hece sayısı enaz iki olmalı ve sözcüğün ilk hecesi kapalı sonraki hecesi açık olmalıdır. “ – . “ şeklinde gösterilir.  Nâ – le, Bâ- de, lâ – le gibi…

Aruz vezni bu temel hecelerin birleşmesi ile meydana gelen “tefil” “tefile” veya “cüz” adındaki parçaların uyumudur. Tefileler enaz 4 heceden oluşur ve bu 4 seslik parçaların birleşmesi sekiz ana kalıbı meydana getirir. Bu kalıplar şunlardır :

1.       fa’ûlün ( fe’ûlün ) :  . “fe” – “û” – “lün >  ­­. – –

2.       fâ’ilün , fâ’ilat : –. –

3.       mefâ’ilün : . – . –

4.       fâ’ilâtün : – . – –

5.       müstef’ilün : – – . –

6.       mef’ûlâtü : – – – .

7.       müfâ’eletün : ­. – . . –

8.       mütefâ’ilün :  . . – . –

Bu tefileler ise hece takımları oluşturur.

A) Düz kalıplar : Sadece bir tefilenin 4 kez söylenmesiyle oluşur.

1.       Mefâilün / Mefâilün / Mefâilün / Mefâilün 

 . – . –  /  . – . –   / . – . –   / . – . – 

2.       Müstef’ilün / Müstef’ilün / Müstef’ilün / Müstef’ilün

– – . – / – – . – / – – . – / – – . – 

3.       Müstef’ilâtün / Müstef’ilâtün / Müstef’ilâtün / Müstef’ilâtün 

   – – . – – / – – . – – /- – . – – / – – . – –

4.       Feûlün / Feûlün / Feûlün / Feûlün

   . – –  / . – – / . – – / . – –

B) Karışık kalıplar : Birden fazla tefile birleşebilir. Bu da karışık kalıpları oluşturur. Bulunması düz vezinlere göre daha zor.

1.       Mefâilün / Mefâilün / Feûlün

. – . – /  . – . –  / . – –

2.       Feilâtün (Fâilâtün) / Feilâtün / Feilâtün / Feilün (fa’lün)

  . .- – / . .- – /. .- -/ . . – 

3.       Fâilâtün / Fâilâtün / Fâilâtün / Fâilün  

 – . – – / – . – – / – . – – / – . –

4.       Fâilâtün / Fâilâtün / Fâilün   

  – . – – / – . – – / – . –

5.       Müfteilün / Müfteilün / Fâilün 

   – . . -/ – . . – / – . –

6.       Feûlün / Feûlün / Feûlün / Feûl

   . – – / . – – / . – – / . –  

7.       Mefâilün / Feûlün / Mefâilün / Feûlün

   . – . – / . – – / . – . – / . – –

8.       Feilâtün  ( Fâilâtün) / Mefâilün / Feilün (Fa’lün

   . . – – / . – . – / . . –

9.       Fa’lün  ( fe’lün )/ Feûlün / Fa’lün / Feûlün  

  . – / . – – / . – / . – –

10.   Mef’ûlü / Fâilâtü / Mefâîlü / Fâilün   

  – – . / – . – . / . – – . / – . –  

11.   Mef’ûlü / Mefâîlün / Feûlün  

  – – . / . – – – / . – –

12.   Mef’ûlü / Mefâîlü / Mefâîlü / Feûlün  

  – – . / . – – . / . – – . / . – –

13.   Mef’ûlü / Mefâîlün / Mef’ûlü / Feûlün   

  – – . / . – – – / – – . / . – –

14.   Mef’ûlü / Mefâîlü / Feûlün  

  – – . / . – – . / . – –

15.   Müfte’ilün / Fâilün / Müfte’ilün / Fâilün  

  – . . – / – . – / – . . – / – . –  

16.   Mefâilün / Feilâtün / Mefâilün / Feilün (Fa’lün)

  . – . – / . .- -/ . – . – / . . –

Önemlidir !

Vezinlerde son hece açık da olsa her vakit kapalı heceyle gösterilir.

Yukarıda verilen aruz kalıpları Türk edebiyatında en fazla kullanılan aruz kalıplarıdır.  Ayrıca kalıpların  hece sistemine uygulanması hakkında imale, med ve zihaf  durumları vardır. Bu üç durum da aruz kusuru olarak kabul edilir. İmale ve Zihaf konularını detaylı olarak işlediğimiz makaleler sitemizde vardır; med ise uzatma demektir ve iki kapalı hece arasında bir açık hece bulunması gerektiğinde sonu uzun ünlüyle ve bir ünsüz ile biten birinci heceyi biraz uzun okumak şeklinde gerçekleşir. Med bulunan beyitlerde vezin bulmak biraz zordur.  Med konusunu başka bir yazıda detaylı olarak işleyeceğiz…

Aruz Vezninin Sistemleşmesi…

Aruz kelimesinin kelime manası ““Yön, cihet, taraf, yan, bölge; Mekke, Medine ve etrafı; daracık dağ yolu; bulut; serkeş deve; çadırın orta direği; ortaya çıkma ya da çıkarma; kendisi ile bir şey karşılaştırılan, dolayısı ile ölçü ve örnek olan şey” olmak üzere bayağı fazladır. Kimi araştırmacılar aruz  ölçüsü ve aruz sözcüğü anlamıyla bağlantı kurmaktadır ama şimdiye kadar anlamlarıyla alakalı kesin kanılar yoktur. Bu bakımdan aruzun sözcük anlamıyla aruz ölçüsüyle bir mana ilgisi kurmuyoruz şuan.

Aruz veznini büyük oranda bugünkü durumuna getiren kişi  el-Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdî (ö. 175/791) ya  da daha basit adı ile İmam Halil adındaki bir Arap dil bilimcidir. Adlandırmalar, terimler ve aruzun yukardaki dile getirtiğimiz kavramları İmam Halil sayesinde ortaya çıkmıştır. Halil,  IX.yy’da bahir ismi verilen gruplandırmaları meydana getirmiş ve bunu bir daire çevresinde göstermiştir. Aruzun 15 bahiri 5 dairede onun sayesinde toplanmıştır.  Bu saatten sonra da Aruz Araplar için ciddi bir ilim haline gelmiştir. Zaten bu yüzdendir ki Aruz’un terimleri bayağı fazladır. Aruz , Türk edebiyatına zaten yıllanmış, olgunlaşmış bir vezin durumunda geldiği için bizde ciddi çalışmalar yapılmamıştır.

1.    Aruz’un Türk Edebiyatına Girmesi

Aruz, aslında yalnızca Türk edebiyatına deyil, İslamiyet’i kabul eden bir çok milletin edebi yaşamına girmiştir.  Bu bakımdan Aruzun Cahiliye döneminden İslamiyet’e kadar uzanan ve nerdeyse tüm Doğu edebiyatını etkileyen bir hikayesi vardır. Aruz, Türk edebiyatıyla birlikte Fars, Kürt, Hint edebiyatına da geçmiştir.

Türk edebiyatına Aruzun girmesiyse Batı koluyla değil Doğu koluyla olmuştur. Tarihte İslamiyet’i devlet şeklinde kabul eden ilk Türk devletinin Karahanlılar olduğunu düşünecek olursak Aruzu da önce onların kullanması oldukça doğaldır.

Türkler, İslam medeniyetlerine adım attıkları vakit Aruz ile birlikte Arap ve Fars edebiyatının nazım şekillerini de almıştır. Ama bir geçiş aşaması olmuş XI. asır ortalarına kadar hece sisteminin kullanıldığı metinlerin olduğu görülmüştür. Doğu edebiyatı nezlindeki ilk tam eser KUTADGU BİLİG isimli eserdir. Yusuf Has Hacib tarafından Karahanlı Türkçesiyle yazılan bu eserin telifi 1069’dur. Bu eser, mesnevi şeklinde yazılmış ve Şehname vezni kullanılmıştır.

1. A.  Kutadgu Bilig ve ilkleri… 

1.       Kutadgu Bilig, Doğu medeniyetlerinin işaret ettiği şekilde yazılan ilk eserimizdir.

2.       Mesnevi nazım şekliyle yazılan ilk eserimizdir.

3.       Mesnevi nazım şekliyle yazılmasına karşın 173 dörtlük barındırması onun eski nazım şekillerine bağlılığını göstermesi bakımından önemlidir.

4.       Kutadgu Bilig vezni aynı vakitde Şehname vezni olarak bilinen Feûlün / Feûlün / Feûlün / Feûl veznidir.

5.       Feûlün / Feûlün / Feûlün / Feûl vezni aynı vakit 11’li hece ölçüsüne işaret eder ve bu bakımdan da eski geleneğin bir kalıntısı olarak sayılır bu veznin kullanılması.

6.       Türk edebiyatındaki ilk siyasetname Kutadgu Bilig’tir.

7.       Türk edebiyatındaki ilk didaktik ( öğretici ) tarz Kutadgu Bilig’de kullanılmıştır.  

1. B.   Anadolu’da Aruz…

Doğu’da Gazneliler, Anadolu’da Selçuklulular Doğu edebiyatına geçişimizi hızlandıran uygulamalarda bulunmuşlardır. Selçuklularda da Gazneliler de sanat dili Farsça,  bilim dili Arapça olmuştur.  Bu da hem Arapça hem de Farsça bilen aydınlar sınıfı meydana getirmiştir. Bu aydınlar maalesef ki modaya uymak için bir müddet Farsça şiirler yazmış arasıra da Türkçe şiirler meydana getirmiştir. Yalnız yazılan Türkçe şiirler, Farsça yazılan şiirlerin ölçü ve şekil olarak taklidi olmuştur.

Aruz veznini Arap imlasından ayrı düşünemeyiz demiştir; Aruz vezninin Türkçeye uyarlanması başka bir makale konusu olacaktır ama burda birkaç şey söylemek durumundayız. Aruz, Türkçe ses sistemine uygun deyildir ama bu konuda o zamanlar pek bir araştırma yapılmadan aruz direk nazma uyarlanmıştır. Bu da alıntı sözcükleri fazlalaştırmış, Türkçe şiirlerde nerdeyse fillerden başka Türkçe sözcüğe rastlanmamıştır.

Aruz’un Türk edebiyatındaki macerası ap ayrı bir makalede yeniden işlenecektir. Yalnız şunun bilinmesi gerekir ki Aruz sorgulanmış, yargılanmış ve yavaş yavaş edebiyatımızdan kaybolmuş bir vezindir.

  Aruz vezni nasıl bulunacak?

Ey dil-i divâne var Mecnûn ile germ-ülfet ol

Hem- nişîn olmaz senünle Vecdî-i ferzâne dost ( Vecdî)

Yapılması gerekli olanlar :

1.       Önce beyitteki açık ve kapalı heceleri belirlemeliyiz; bunu yaparken Türkçe heceleme sistemini esas almalı ve hece bölümlerine göre açık / kapalı belirlemesini yapmalıyız.:

Ey| dil|-i| di|vâ|ne| var | Mec|nûn i|le     germ|-ül|fet ol |

  –  |- | .| .| -|.| |-|-| -|.|.| | – || -| -| –

Hem- nişîn olmaz senünle Vecdî-i ferzâne dost

   – |.|-| -|-| .| – |.| -|-|.|-|-|| .| -|

2.       Daha sonra bu açık ve kapalı heceleri 4’erli gruplar durumunda toplayalım; ama unutmayalım ki her vakit 4’lü olmayacaklardır.  – . – – / – . – – / – . – – / – . – 

3.       Yukarıda verdiğimiz listede bu hece sistemine en uygun vezin: Fâ’ilâtün / fâ’ilâtün / fâ’ilâtün / fâ’ilün veznidir. Yani beyitin vezni budur. Şimdi başka bir beyte bakalım; 

 Gülşen-i aşk-ı yârda Vecdî

Tâzedür hâsılı nihâl-i niyâz ( Vecdî )

1.       Açık ve Kapalı heceleri :  

  – – . – . – . – .

  -.- – . . . – . . –

 Dikkat : Yukarıdaki hece sayısı 9 alttaki dize sayısı 11 çıktı. Burada bir eşitsizlik oluştu; vezni bulmak her iki dizenin hece sayısı eşit olmalı. Demek ki ilk dize “med” uygulamamız gereken bir yer var. Kurallara göre med “yâr” sözcüğüne uygulanabilir. O vakit yâr  “-“ deyil “- .” şeklinde açılacaktır.

2.       İmale, Ulama, Med, Zihaf yapmamız gereken sözcüklere bakmalıyız ki vezin kalıplarından birisine uydurabilelim. Üstelik dikkat edilmesi gereken şey ise bu veznin düz vezin deyil karışık kalıplılardan olmasıdır çünkü hece tablosu doğrusal deyildir. O zaman, tefilelerden gitmek gerekir. 8 tefilemiz olduğunu yukarda göstermiştik, 11’li hece sistemimiz varsa  4  / 4 / 2 bize en yakın sayılar olacaktır.  Buna göre hece tablosunu ayırmaya çalışalım : 

– – . – /. – . ( – ) /- .    >> Burada med olduğunu unutmayalım.

  -.- -/ . . . -/ . . –

Gülşen-i aşk/-ı yârda/ Vecdî

       ulama     med imale

Tâzedür hâ/sılı nihâl/-i niyâz ( Vecdî )

                       imale

Buna göre tefileler şöyle olacaktır:   fâ’ilâtün : – . – – / mefâ’ilün : . – . – / fâ’ilün , fâ’ilat : –. –

3.       Bu tefilelerin düzene girdiği kalıp ise  Fâ’ilâtün / mefâ’ilün / fa’lün’dür.

Aruz Nedir? (Özet)

Aruz ölçüsü veya aruz vezni (Osmanlıca: vezn i aruz ), nazımda uzun ya da kısa, kapalı veya açık hecelerin belli bir düzene göre sıralanarak ahengin sağlandığı ölçü. Şiirde, Arap’ların kullandığı nazım ölçüsü olan aruz ‘u kullanmaya başladılar.  Bir kısım divan şairleri hece vezniyle, bir kısım saz şairleri de aruz vezni ile şiirler ifade ettiler. Aruz ölçüsü veya Aruz vezni (Osmanlıca: Vezn i Aruz ), nazımda uzun ya da kısa, kapalı veya açık hecelerin belli bir düzene göre sıralanarak ahengin sağlandığı ölçü. Aruz . İslamiyet dairesi içine giren milletlerin edebiyatlarında yer alan şiir ölçüsü.  ve örnek olan şey” gibi esas manaları yanında, beytin ilk mısraının sonlarına da aruz denmiştir. Aruz bir şiir ölçüsüdür. Hecelerin ses özelliklerine göre düzenlenir.  Türk edebiyatı üç vezin görmüştür: Hece vezni, Aruz vezni ve Serbest vezin. Aruz Nedir islamiyet dairesi içine giren milletlerin edebiyatlarında yer alan şiir ölçüsü. Yön, çadır direği, dar yol, bulut, ölçü ve örnek olan şey gibi. Aruz ’da açık ve kapalı heceler çeşitli kalıplarda, kendilerine has bir düzen içerisinde sıralanır.  Aruz , esas olarak hecelerin uzunluğu kısalığı temeline dayanan şiir ölçüsüdür. ARUZ ÖLÇÜSÜ. Aruz , Arapça bir sözcük olup “çadırın ortasına dikilen direk” manasına gelir. Bir edebiyat terimi olarak da hecelerin uzunluk ve kısalığına dayanan ölçüye verilen Aruz nedir ? Arap nazmında kullanılan ve hecelerin kısal iği ile uzunluğuna dayanan bir vezindir.  Aruz ‘u Araplar’dan İmam Halil 9. asırda bir bilgi haline getirdiği söylenir. 1. Aruz ölçüsü ilk olarak Arap edebiyatında kullanılmıştır. Daha sonra İran Edebiyatı’na geçen bu ölçü, XI asırdan sonra Türk şairlerince de uygulanmaya başlanmıştır.

Böylesi Yok!