#Jac van den Bosch

[notwiselybuttoowell]

Jacob Pieter van den Bosch

[joostjongepier]

Wat?   Kamerscherm met aalvis en vliegende vis (1919) met details door Chjrsitine en Janus van Zeegen (ontwerp kamerscherm: Jac. Van den Bosch; uitvoering: ’t Binnenhuis), Vis (1918) en Kerkuil (1917) door Christine van Zeegen, Het kind Christine van Zeegen, 12 jaar (1902), Eénkleppige pareloester schelp (1936) en Fantastische Barièrerif-boom in de onderzeesche aquaria (ongedateerd) door Jan van Zeegen en Solitude (2024) met details door Alexandra Drenth

Waar?   Tentoonstelling Christine en Janus van Zeegen – Vernieuwers in draad en verf in Drents Museum, Assen

Wanneer?   7 september 2024

Het Drents Museum wijdt in de voormalige abdijkerk een tentoonstelling aan zus en broer Christine (1890-1973) en Janus (1881-1966) van Zeegen. Ze werkten op een bijzondere manier samen. Janus tekende met zwierige lijnen contouren van dieren. Christine maakte van deze tekeningen borduursels. Later ging zij zelf ook ontwerpen. Dieren spelen in haar werk een grote rol. Soms laat ze in haar borduursels draden loshangen, wat zeer ongebruikelijk is. Janus experimenteerde in zijn schilderijen met het gebruik van andere materialen dan verf, bijvoorbeeld zand. Ook ontwikkelde hij een eigen techniek. In dik karton sneed en schraapte hij reliëfs, die hij vervolgens bewerkte met verf en gekleurd krijt. Onderwatertaferelen behoren tot zijn favoriete onderwerpen. Hij bestudeerde deze in Artis.

Alexandra van Drenth is een hedendaags textielkunstenaar. Zij laat zich inspireren door Christine en Janus van Zeegen. Ze combineert oude en gerecyclede materialen met haar borduursels. Speciaal voor de tentoonstelling vervaardigde ze werk, waarin de vormentaal van broer en zus van Zeegen te herkennen is. Ook in haar werk staat de natuur, en met name de onderwaterwereld, centraal

[huariqueje]

Interior with buffet and painting with flamingos  -   Jacob Pieter ‘Jac’  van den Bosch , 1888

Dutch,  1868-1948

Design drawing

[amsterdamseschool]

Toeschrijving klok: A.M. Stoltz

Frank van der Ploeg, oktober 2017

Wel gezien, maar niet herkend op de tentoonstelling Wonen in de Amsterdamse School (2016): de robuuste en nu zwart gebeitste klok in de stijl van Hildo Krop. Pas toen ik op deze website het blog van Ingeborg de Roode van 20 juni 2016 las, is er een lichtje gaan branden. De klok is namelijk gemaakt door Anton (A.M.) Stoltz. Hoewel niet gesigneerd, is deze toeschrijving wel met de nodige stelligheid te beargumenteren.

Anton Stoltz (1882-1961) is zo’n beeldhouwer die in de schaduw is beland van de grote namen die zijn gebeiteld in de (kunst)geschiedenis. Van Stoltz is bekend dat hij als uitvoerder (practicien) heeft gewerkt van onder anderen Hildo Krop en Jan Bronner.

Anton Stoltz, Vrouwenkop (met hertje en reiger) in de vroege stijl van Hildo Krop. Huidige verblijfplaats onbekend. Foto: Frank van der Ploeg.

Zonder hun academische achtergrond en wellicht ook door een gebrek aan kruiwagens en te weinig ondernemersdrang zijn vele practiciens – vaak de feitelijke beeldhouwers van door anderen gemodelleerde werken – naamloos gebleven tot de dissertatie van Ype Koopmans, Muurvast & gebeiteld. Zelfs nu hun namen boven water zijn gekomen, is nauwelijks aan te tonen waar hun hand zichtbaar is.

Stoltz was niet alleen uitvoerder van het beeldhouwwerk van Krop en daarmee zijn rechterhand, hun relatie gaat verder terug. Toen Krop nog aan het begin van zijn carrière stond, heeft hij een periode gewerkt op het meubelatelier van W.H. Gieben in Amsterdam. Gieben was de vaste uitvoerder voor ’t Binnenhuis van Jac. van den Bosch en H.P. Berlage en werd later overgenomen door ’t Binnenhuis, toen Van den Bosch de boel min of meer alleen draaiende hield. In de tijd dat Krop bij Gieben werkte (hij begint in 1912), was daar een ‘afdeelingschef’: Anton Stoltz.

Signatuur. Foto: Frank van der Ploeg.

Algemeen wordt aangenomen dat Stoltz degene is geweest die Krop heeft leren houtsnijden. Waar Krop het niet lang uithoudt, is Stoltz decennia lang degene geweest die de meubels van Jac. van den Bosch voorzag van siersnijwerk.

In 2002 heb ik een artikel gepubliceerd in Jong Holland over een buffet van Jac. van den Bosch met snijwerk van Stoltz.

Anton Stoltz in zijn atelier. Fotograaf en jaartal onbekend. Huidige verblijfplaats originele foto onbekend.

Het buffet markeert een omslag in het denken van Van den Bosch, die daar voor het eerst de stijl van de Amsterdamse School met succes toepast. Het is al 1920 als hij meegaat met een ontwikkeling, die eigenlijk indruist tegen het rationele waarmee hij en Berlage sinds 1900 (bescheiden) aan de weg timmerden. Van den Bosch verloochent zijn principes niet: het buffet is geen voorbeeld van ‘aangeplakte schijnweelde’, wat hij veel collega-ontwerpers verweet; hij gebruikte nog steeds volhouten onderdelen: eiken en coromandel. Stoltz voerde de door Van den Bosch getekende ornamenten uit, maar zal zelf zijn artistieke inbreng hebben gehad bij de gesneden dieren als kameleons en een panter op de stijlen.

Geïntrigeerd door de beeldhouwer Stoltz heb ik onderzoek gedaan voor een vervolgartikel in Jong Holland. Dat blad werd echter opgeheven, waardoor al die jaren het onderzoek is blijven liggen. Tot de bewuste klok op de expositie in het Stedelijk werd getoond.

In het kader van het onderzoek naar Stoltz belandde ik destijds bij een dame, die een oproepje had geplaatst voor informatie over een mannenkopje dat ze bezat en gesigneerd was ‘AM Stoltz’. Uit dit contact bleek dat zij en haar familie meer werk van deze beeldhouwer in bezit hadden (gehad). Helaas bleek de familie niet goed met elkaar overweg te kunnen en dus was e.e.a. verspreid geraakt. Haar vader bleek de weduwe van Stoltz te hebben gekend. Toen de weduwe naar een bejaardenhuis moest verhuizen (Stoltz was al jaren ervoor overleden) vroeg ze aan de man om alles weg te halen waar hij in interesse in had. En zo kwam een deel van de artistieke erfenis van één van de beste ‘practiciens’ die Nederland heeft gehad in handen van de bewuste familie. Toen ik in staat werd gesteld om stukken te fotograferen, ging het om een aantal houten beelden (afb.1-2), maar ook stenen dieren en portretkoppen in brons en beton en foto’s, schetsen en tekeningen. Met wat moeite kwam ik in contact met de broer van de vrouw die in België woonde en hij was welwillend om een aantal zaken te fotograferen. Naast een foto van Stoltz in zijn atelier (afb.3), een schets en een foto van een niet meer te traceren gevelsteen (uit 1954) voor roeivereniging De Amstel waren onder andere in zijn bezit een kastje met uitgestoken muzieknoten, een portretkop van een vrouw (vermoedelijk de echtgenote van Stoltz op jongere leeftijd) en de klok. 

Anton Stoltz, de klok en een portretkop uit de nalatenschap van de weduwe Stoltz (foto uit 2005), Beide zijn in 2010 geveild bij Dickhaut.

Zonder wijzers en met goud(kleurig) geschilderde – op het oog originele – cijfers. Toen de eigenaar onverwachts overleed, heeft het deel van de familie met wie ik niet in contact stond in 2010 besloten het nodige aan te bieden via veilinghuis Dickhaut. Daarna zal e.e.a. soms zijn doorverkocht en blijkbaar via onder meer een tussenstop op Marktplaats bij de huidige eigenaar zijn terechtgekomen. Het is de vraag of de klok ooit zwartgebeitst bedoeld is geweest zoals nu, maar zonder het stuk in handen te hebben gehad, blijft dat gissen. Geen enkel werk dat ik van Stoltz heb gezien bij de familie was zwart gebeitst, één enkel stuk was wel bruin gebeitst.

Van de vrouw met wie ik destijds contact heb gehad, heb ik een klokombouw gekregen, die ook uit de nalatenschap van Stoltz komt. 

Anton Stoltz, klokombouw. Collectie & foto: Frank van der Ploeg.

Deze toont een andere ontwerpfilosofie – hier verraadt de invloed van Jac. van den Bosch zich –, maar laat goed zien hoe behendig Stoltz is geweest bij het snijden. Een kop van een vrouw (huidige verblijfplaats onbekend) sluit heel dicht aan bij het vroege werk van Hildo Krop. Beide beeldhouwers zullen elkaar ongetwijfeld hebben beïnvloed/geïnspireerd.

De werken die Stoltz als zelfstandig beeldhouwer heeft gemaakt in eigen beheer zijn moeilijk te dateren. Bij de portretkoppen is nog wel een schatting te maken i.v.m. de leeftijd van de geportretteerden (als bekend is wie is afgebeeld), maar bij de dierensculpturen is dat lastiger. Dat geldt ook voor de klok die in het Stedelijk is getoond.

Vanuit stilistisch oogpunt gezien, is Stoltz een kameleon geweest: niet zo gek als je bedenkt dat hij veelal de uitvoerder was van wat anderen bedachten/ontwierpen. Voor Jac. van den Bosch hakte hij een beeld naar ontwerp van Lambertus Zijl uit 1913 en hij was in staat zowel de vormentaal van Bronner als Krop te hanteren. Zijn eigen werk houdt het midden tussen plastisch en figuratief reducerend. Een mooi voorbeeld vormen de dieren op de stijlen van het buffet van Jac. van den Bosch uit 1920. Een panterachtige is wat meer plastisch vormgegeven, waar de kameleons en een niet nader te determineren dier meer zijn geabstraheerd (afb.6a-c). Deze tonen een vergelijkbare stilistische benadering als de figuren op de klok van de tentoonstelling. De klok die in het Stedelijk was te zien, is te dateren in de jaren twintig, waar de klokombouw een stijlopvatting van tien/twintig jaar eerder toont.

Anton Stoltz, houtsnijwerk aan buffet Jac. van den Bosch (opus 1957), 1920, coromandelhout. Collectie & foto’s: Frank van der Ploeg.

Er is veel meer over Anton Stoltz te vertellen/schrijven dan hier ruimte is. Daarvoor ga ik weer zoeken naar een podium. Geïnspireerd door de tentoonstelling in het Stedelijk en het enthousiasme van de samenstellers pak ik het onderzoek graag weer op. Als er iemand is met werk van Stoltz (kan ook snijwerk aan Binnenhuismeubelen zijn!) dan verneem ik dat graag: info@artaz.nl

Wordt vervolgd!

Noten

(1) Ype Koopmans geeft in Muurvast & gebeiteld. Beeldhouwkunst in de bouw 1840-1940, Rotterdam (NAi Uitgevers) 1997, aan dat Stoltz van 1920-ca.1950 een/de vaste uitvoerder was van Hildo Krop (p.327) en één van de belangrijkste assistenten van Jan Bronner bij het werk aan diens Hildebrandmonument (pp.131-132).

(2) L. Braat, De werkplaatsen der beeldhouwers, z. pl., z. d. [1942], p.60. Braat tekent bij een bezoek aan het atelier van Krop het volgende op: ‘Kort daarop [na de zomer van 1912] gaat Krop naar Amsterdam, waar hij werk krijgt aan een meubelfabriek. Zijn tegenwoordige rechterhand Stoltz was daar als afdeelingschef. Lang hield hij dat niet uit; samen met Willem Raedecker, die voor de klanten zorgde, maakte hij meubels. Voor fl. 40.- leverden ze een kast, het houtsnijwerk inbegrepen.’

(3) Frank van der Ploeg, ‘Voortkomende uit de ‘rede’. Een eetkamer van Jac. van den Bosch met snijwerk van Anton Stoltz’, in: Jong Holland 18(2002, nr.3), pp.36-40, 61-62.