#BelgiliQumuqlar

[qumuqlar]

1917-nçi yılda Zaynalabit Temir-Xan-Şurağa gele wa bütün yaşawun inqılapğa bağışlay. Temir-Xan-Şurada qurulğan «Tañçolpan» jurnalğa wa «İşçi xalq» gazetge redaktorluq ete. Yañı yaşaw uçun yabuşuwğa berile. Zaynalabit Batırmurzayew 1919-nçu yılda 22 yıllıq çağında xalqnı duşmanlarını qolundan ölüp gete. Zaynalabitni yaşawu wa yaratıwçuluğu – elge, xalqğa qulluq etiwnü haq gerti ülgüsü.

[qumuqlar]

Manay Alibekow

Manay Alibekow 1861-nçi yılda Yaxsay yurtda tuwğan. Ol öz zamanına göre yaxşı oxuğan, bilimli adam bolğan wa xalqnı oxuwğa, bilim alıwğa tartmaq uçun, awamlıqdan, qarañılıqdan çığarmaq uçun, kultura darajasın ösdürmek uçun çalışğan. Manay Alibekow aldınlı şair wa yarıqlandırıwçu Mahammat-apendi Osmanow bulan yuwuqluq yurütgen, ol ölgen soñ onu xıylı yırların tas bolma qoymay, jıyıp saqlağan. 

Şair özünü yırlarında zahmatçı xalqnı qıyın halların suratlay, esgi, zarallı adatlağa, hakimleni zulmularına, mollalanı, dinni zarallı ta'sirine qarşı yabuşa. Bek tınç añlaşılağan taza xalq tili bulan yazılğan onu yırları şo zaman xalqha bek ta'sir ete bolğan. "Yaxsaydağı qumuq qızlanı arzaları", "Mollalar", "Hakimleni işleri" yimik şi'ruların Manay Alibekow tartınmay, qorqmay paça qurumnu zamanında yazma bolğanlıq da şair xalqnı yanın tutup, yañı yaşaw uçun, tüzlük, teñlik uçun neçik çalışğannı görsete. Yaxsaynı pristobu Berse, etmek de ala, Hakim etmek alğan soñ, Dağı aytma ne qala?! - dep yaza ol "Hakimleni işleri" degen şi'rusunda. Manay Alibekownu kitabı sowet zamanda, 1925-nçi yılda çıqğan.

[qumuqlar]

Abusupyan Akayew

Abusupyan Akayew 1872-nçi yılda Töbeñi Qazanışda tuwğan. Yaş yıllarından tutup ol oxuwğa, bilim alıwğa bek muştarlı bola, bilim almaq uçun Qazanğa, Baxçisarayğa, Stambulğa bara, bara-bara yaxşı bilimli, añlawlu adam bolup arağa çığa, xalqnı oxuwğa-bilimge qurşamaq uçun çalışğan dağıstanlı yarıqlandırıwçulanı arasında ol lap köp iş etgenlerden biri hisaplana. Abusupyan qumuq xalqnı kulturasın ösdürmek, aldınlı qılıqlanı, pikrulanı yaymaq, xalqğa ilmulanı paydasın görsetmek uçun çalışa, türlü-türlü sözlükler, oxuw kitaplar, qılıq kitaplar, kalendarlar çığara. Güntuwuş adabiyatnı köp asarların qumukçağa göçürmek bulan ol xalqnı adabiyatğa muştarlı atme çalışğan, özü de köp şi'rular yazğan.

Ol çığarğan "Majmuada" köp xalq yırları, yomaqlar, aytıwlar bar.

Abusupyan "Dahir wa Zuhra", "Yusup wa Zulayxa", "Bozigit" yimik asarlanı, Krılownu basnäların qumuqçağa göçürgen.

Ullubiy Buynakskiyni, Jalalutdin Qorqmasownu tuwradan-tuwra ta'siri bulan Abusupyannı bütün jamiyat wa adabiyat çalışıwu, yañı, rewolüčiyaçı ideyalar bulan ruhlana, Sowet hukumatnı yıllarında ol sowet idaralarda işley, şkolalar uçun kitaplar çığarıw, xalq arada bilimleni yayıw bulan maşğul bolğan.

[qumuqlar]

Mahammat-apendi Osmanow

Belgili qumuq şair, jamiyat çalışıwçusu Mahammat-apendi Osmanow Dağıstannı jamiyat-politika yaşawunu, adabiyatını tarixinde belgili yer tutğan.

Ol 1840-nçi yılda Yaxsayda, paçanı konwoyunu qadisi Umar Osmanownu ahlüsünde tuwğan. Mahammat-apendi Osmanow ruslar bulan qatnaşğan ahlüde ösgen wa tarbiyalanhan.

Ol rus, arap, türk, tatar wa Orta Aziyanı xalqlarını tillerin üyreñyen wa Peterburg Uniwersitetde türk-tatar tillerden dars berip turğan, kumuqlanı wa Kawkaznı özge xalqlarını yaratıwçuluhun jıymaq uçun şo yıllarda ol köp qast yetgen.

1883-çü yılda Peterburgda qumuq wa noğay yırlanı, aytıwlanı, atalar sözlerini, xabarlarını jıyımın kitap etip çığarğan. Şolardan qayrı da kitapğa Mahammat-apendi Osmanownu wa Yırçı Qazaqnı şi'ruları da girgen. Şairni Nasihat degen birinçi kitabı busa 1899-nçu yılda Qazan şaharda çıqğan.

Mahammat-apendi Osmanow şo zamanğı görmekli rus alimler Berözin, Smirnow, Rozen wa özgeleri bulan yuwuqdan tanış bolğan, ol rus adabiyatnı da terenden üyreñyen, Peterburgdağı, Dağıstandağı alimleni, yarıqlandırıwçulanı arasında wa yerli xalqda onu köp aburu bolğan. Hyurmetiñ-aburuñ artıq biy-xandan dep yaza Yırçı Qazaq şo yıllarda Osmanowğa. Qumuqlanı ullu şairi Qazaq da oğar köp abur etgen, Mahammat-apendi Osmanow bulan yuwuqluq yurütgen, talçıqlı günlerinde onu bek izlegen.

Mahammat-apendi Osmanow 1904-nçü yılda ata yurtu Yaxsayda geçiñyen.

[qumuqlar]

Yırçı Qazaq

Dağıstannı ullu şairi Yırçı Qazaq 1830-nçu yılda aldınğı Muslimawul (hali - Buynakskiy rayonnu Atlanawul yurtu) sabançı ahlüde tuwğan.

Qazaqnı özünden çığarıp yır aytmağa ötesiz pahmusu barlığı köp yaşlayın biliñyen. Bara-bara onu şo pahmusu sawlay yurtğa, soñ busa aylana yaqdağı yurtlanı xalqlarına da malim bola. Xalq Qazaqnı atına "yırçı" degen söznü de qoşup, ol qumuqlanı yaşawunda wa adabiyatnı tarixinde Yırçı Qazaq degen at bulan qala.

Yırçı Qazaq yaşawdağı qıyın hallanı, tüzsüzlükleni suratlap, bay-biylege tiydirip köp yırlar çığarğan. Paça qurumnu hakimleri şawxalnı aytğanın etip şairni tuta wa sibirge yibere. Sibirden qaytğan soñ da onu hızarlaylar wa kim-bildi etip öltüreler.

Qazaqnı bir-neçe yırları 1883-nçü yılda Peterburgda Mahammat-apendi Osmanow çığarğan kitapğa girgen.

Abdul-Wahap Suleymanow tizgen "Çeçekler" degen kitapda Alimpaşa Salawatownu Qazaqnı yaşawu wa yaratıwçuluğu haqındağı ullu oçerki wa şairni şi'ruları bar. Qazaqnı halige yerli köp yırları tabılmay tura. Tabılğanları ayrıça kitaplar bolup çıqğan.

Yırçı Qazaqnı haqında, xalqnı oğar baqğan ullu süyuwü haqında Dağıstannı xalq şairi H. Anwar bek ariw aytğan:

Qazaq dese, tallıqda taw göremen, Qarağaylı tüzge çıqğan salqını, Qumuqnu men osuz tilqaw göremen, Tili de o, yuregi de xalqımnı!

[qumuqlar]

Sultan-Mut

Sultan-Mutnu haqında söyley turup, tarixçiler onu ötesiz pahmulu adam, teren haqılı wa ullu sınawu bulanğı asger başçısı dep esgere. Ol yolbaşçılıq etegen zamannı köp yanı – Rossiya paçalıq Kawkaz xalqların almaqnı hayında bolğan rahatsız 16-nçı asruğa gelip toqtağan. Kawkaznı başın tutğanlanı arasında Sultan-Mut rus paçanı asgerlerin dağıtma bajarğanlardan iñ de hyunerlisi dep sanala. 1605-nçi yılda Qaramanda ullu uruşuw bola. Şo uruşuwda, başında Buturlin bulan rus asgerler wa Sultan-Mut başın tutğan Kawkaz xalqlanı çeriwü qarşalaşa. 7 miñge yuwuq adamın qırıp duşmannı asgerin dağıtıp, bizinkiler şonda üst bolalar. «Şo daw bizge ullu balah geltirdi. Şonda biz 6-7 miñ başdan quru qaldıq. Şondan soñ da, sawlay 118 yılnı içinde orus paçalar Dağıstanğa dağı güç etip bolmadı», – degen Qaraman dawnu haqında ayta turup belgili tarixçi wa yazıwçu Nikolay Karamzin.