#शा��मी | Explore Tumblr posts and blogs

nitinkandharkar · 3 years ago

Text

परतफेड...

बापूराव टेंभे, लक्ष्मीबाई आ��ि बाजीराव असे हे त्रिकोनी कुटुंब. नवसाने बाजीरावचा जन्म झाला. तेही लग्नानंतर पंधरा वर्षांनी. प्राथमिक शाळेत शिक्षक असलेले बापूराव तुसड्या स्वभावाचे होते. एकुलता एक मुलगा असूनही लहानपणापासूनच बाजीला नेहमी हिणवून बोलायचे. त्याच्या मनाचे काही करू द्यायचे नाहीत. ते सांगतील तसेच त्याला करावे लागायचे. त्यांच्या धाकात वाढलेल्या बाजीला सायन्स घेऊन सायंटिस्ट व्हायचे होते. पण त्यांनी कॉमर्स घ्यायला लावले. ‘शाळेत टिचर नाहीतर किमान कारकून तरी होशील, भिक मागायची पाळी येणार नाही’ असे म्हणून आपल्या मनाप्रमाणेच करायला लावले.

अशा वातावरणात वाढलेला बाजी अनिच्छेनेच बिकॉम झाला. त्याचे काही मित्र नौकरी करु लागले तर काही व्यवसाय. बाजीला शिक्षकी किंवा कारकुनी पेशात अडकून पडायचे नव्हते. ग्रेट अब्दुल कलाम त्याचे आदर्श होते. कॉमर्स शिकला तरी कॉम्प्युटर क्षेत्रात व्यवसाय करावा असे त्याला वाटत होते. एकदा त्याने घरी विषय काढला. बापूराव भडकलेच. ‘रडत पडत बिकॉम झालास, काडीची अक्कल नाही. टेंभ्याच्या घराण्यात कुणी धंदा केला नाही. गपगुमान शाळेत अर्ज कर. सहाय्यक कारकून म्हणून घेतील. अन ऐकायचे नसेल तर तोंड काळे कर. चालता हो, एक पैसाही माझ्याकडून मिळणार नाही.’ रागारागाने बोलून ताडताड बाहेर निघून गेले.

बाजी खिन्न मनाने कोपर्‍यात बसून राहिला. आईने डोळ्याला पदर लावला. डोळे पुसत त्याला दोन घास खायचा आग्रह केला. पण बाजी कुठल्यातरी वेगळ्याच विश्वात गढून गेला होता. बराच वेळ तसाच बसून एकदम उठला. त्याने काहीतरी ठरवले होते. खुंटीवरचे कपडे पिशवीत भरले आणि आईच्या पाया पडत म्हणाला ‘तुला वचन देतो आई, जर काही चांगलं करु शकलो तर तुला तोंड दाखवायला परत येईन, नाहीतर हीच शेवटची भेट समज!’

लक्ष्मीबाईने त्याला छातीशी कवटाळले. बराच वेळ अश्रुंना वाट करुन दिली. काही वेळाने त्या म्हणाल्या ‘आयुष्य काढलं या माणसाबरोबर. कधी तक्रार केली नाही. गावात यांना मान आहे, तोच माझा मान समजत संसार केला. संसारात माझ्या विचारांना काहीच महत्व नव्हते. मूल होत नाही, वांझ बाई असे काही काही म्हणून माझा खूप छळ झाला. त्यातच मी दबून खचून गेले. ��ू जन्मलास. असं वाटलं आता बदल होईल. पण माझा भ्रमनिरास झाला. यांना फक्त आपलं पुरुषत्व सिद्ध झालं यातच आनंद!’

पदराने डोळे पुसत त्या पुढे म्हणाल्या ‘बेटा तू आज जो निर्णय घेतला आहेस त्याला माझा पाठिंबा आहे. जोवर तू यांच्या पाशातून बाहेर पडणार नाहीस तोवर तुझ्या मनाप्रमाणे आयुष्य जगू शकणार नाहीस. माझा आशीर्वाद तुझ्या पाठीशी आहे. आयुष्य वाया जाणार नाही ही काळजी घे आणि सर्व समाजाला अभिमान वाटेल असे काही करुन दाखव.’

मन घट्ट करुन लक्ष्मीबाईंनी पोळीभाजीचा डबा त्याच्या पिशवीत ठेवला. कंबरेच्या चंचीतून जेवढे पैसे हातात येतील तेवढे त्याच्या हातात दिले आणि त्याच्या डोक्यावरुन मायेने हात फिरवला. बाजीने आईचा निरोप घेतला आणि तडक बाहेर पडला. त्याची आकृती धुसर होईपर्यंत लक्ष्मीबाई रस्त्याकडे डोळे लावून किती न किती वेळ दारात उभ्या राहिल्या.

संध्याकाळी बापूराव घरी आले. हातपाय धुवत त्यांनी ‘बाजी कुठाय’ असे घुश्श्यातच विचारले. लक्ष्मीबाईंनी हुंदका आवरत त्यांना सर्व हकिकत सांगितली. ‘जाऊ दे गेला तर. खायची प्यायची मारामार झाली की त्याला बाप आठवेल आणि पाया पडत येईल परत. धंदा करतो म्हणे धंदा! लाथ बसेल तेव्हा समजेल. मी आता शाळेतसुद्धा त्याची शिफारस करणार नाही. बस म्हणावं भिक मागत. आता यापुढे त्याचे नाव घरात काढले तर याद राखा.’ चिडून मनाला येईल तसे काहीबाही बोलून बापूराव जेवण करुन झोपले.

एक दोन म्हणत म्हणत तब्बल पंधरा वर्षाचा काळ गेला. दरम्यान बापूराव रिटायर झाले. गावातील लोकांनी व शाळेतील सहकार्‍यांनी त्यांचा मोठा सत्कार केला. घरी कसेही वागत असले तरी बाहेर त्यांचे चांगले नाव होते. मुलगा घर सोडून निघून गेला हे गावातील सर्वांना माहित होते. एकुलता एक असूनही आई बापाला वार्‍यावर सोडून गेला अशी त्याची बदनामी होत होती. वडलांच्या सत्कारालाही आला नाही म्हणून गावातील लोकांनी त्याची खूप छी थू केली.

एकीकडे नवर्‍याचा सत्कार आणि दुसरीकडे पोटच्या पोराला शिव्याशाप हे सर्व लक्ष्मीबाई सोसत होत्या. पण काही करु शकत नव्हत्या. बाजीची कित्येक वर्षात काही खबर नव्हती. कुठे आहे, काय करतोय, काय खातोय काहीच कळत नव्हते. जीवंत आहे का नाही? या विचाराने मात्र त्या खचून जायच्या. पण लगेच स्वत:ला सावरुन देवासमोर ‘जिथे कुठे असेल तिथे व्यवस्थित ठेव’ अशी प्रार्थना करत बसायच्या.

एक दिवस पोस्टमनने एक पत्र आणून दिले. बापूरावांनी ते वाचले आणि आनंदाने म्हणाले ‘बघा आमची किर्ती कुठपर्यंत पसरली आहे. माझ्या नावाने बी.टी. हायस्��ूल – बापूराव टेंभे हायस्कूल तयार करण्यात आले आहे. गडचिरोलीतील आदिवासी शाळेच्या या संस्थेने मला शाळेच्या इमारतीच्या उद्घाटनाला बोलावले आहे. घरी कुणाला आमची किम्मत नाही, पण बाहेर अजूनही आमच्या कार्याची दखल घेतली जाते. चिरंजीवांनी दिवे लावले, तुम्ही त्यांना साथ दिली, कुठे तोड काळे केले देवालाच माहित.’ डोक्यावर टोपी घालत ‘दोन दिवसांनी निघायचे आहे. रेल्वेचे तिकिट त्यांनी पाठवले आहे. तयारी करा’ एवढे बोलून ते बाहेर पडले.

गावातील सर्वांना ही बातमी कळली. गावकर्‍यांना खूप आनंद झाला. शाळेला बापूरावांचे नाव दिले ही गावासाठी अभिमानाची गोष्ट होती. बापूरावांवर भक्ती असलेली बरीच गावातील मंडळी त्यांच्या सोबत हा सोहळा पाहण्यासाठी जायला तयार झाली. या आनंदाच्या प्रसंगीही बाजी नाही म्हणून त्याच्या नावाने खडे फोडून झाले. ‘असा पुत्र असल्यापेक्षा वांझ असलेलीच बरी होती’ असे बापूराव लक्ष्मीबाईजवळ पुटपुटले. लक्ष्मीबाईच्या डोळ्यात टचकन पाणी आले. कर्मच फुटकं त्याला कोण काय करणार अशी स्वत:ची समजूत घालून त्यांनी सर्व तयारी केली.

योग्य वेळी सर्वजण रेल्वेने निघाले. गडचिरोलीत संस्थेच्या सदस्यांनी त्यांचे स्वागत केले. शाळेच्या रेस्टहाऊसवर त्यांची सोय करण्यात आली. संध्याकाळी कार्यक्रमस्थळी त्यांना आदराने नेले गेले. व्यासपीठावर फक्त बापूराव आणि लक्ष्मीबाईंना बसवण्यात आले. ‘बी.टी. हायस्कूल’ असा मोठा बोर्ड मागे लावलेला होता. बापूरावांचा परिचय करुन देण्यात आला. त्यांनी शिक्षण क्षेत्रात केलेल्या कार्याबद्दल गौरवोद्गार काढण्यात आले. त्यांच्या हस्ते दिपप्रज्वलन करुन कार्यक्रमाची सुरुवात झाली.

बापूरावांचे व लक्ष्मीबाईंचे स्वागत करण्यासाठी संस्थेच्या अध्यक्षांना स-परिवार पाचारण करण्यात आले. एक दाढी वाढलेले पण स्वच्छ पांढरे वस्त्र परिधान केलेले गृहस्थ आणि निळ्या काठाची सुती पांढरी साडी घातलेली तरुणी अन शाळेच्या गणवेषातील लहान मुलगा व मुलगी व्यासपीठावर आले. ते गृहस्थ शाल पांघरत असतांना बापूरावांनी त्यांना निरखून पाहिले आणि एकदम जोरात ओरडले ‘बाजी.......?’

व्यासपीठ आणि सभागृह एकदम चकीत झाले. गावातील मंडळी आवाक होवून पाहू लागली. संस्थेचे अध्यक्ष बापूरावांच्या व लक्ष्मीबाईंच्या पायावर डोके ठेवून रडत होते. बापूरावांनी त्यांना उठवले आणि आयुष्यात पहिल्यांदाच मिठीत घेतले. टाळ्यांचा कडकडाट सुरु झाला. लक्ष्मीबाईंच्या आसवांचा बांध फुटला. आकाशाकडे पहात त्यांनी हात जोडले आणि पुटपुटल्या ‘देवा, माझी लाज राखलीस....’

टाळ्यांच्या गजरातच निवेदक बाजी टेंभे यांनी केलेली आदिवासींची सेवा, मुलांना मोफत शिक्षण देत उभी केलेली संस्था, सरकारने त्यांच�� कार्य पाहून देवू केलेली जागा, त्यांच्या या कार्याला साथ देण्यासाठी मोठ्या पगाराची नौकरी सोडून आलेली कार्यकर्ती जी त्यांची धर्मपत्नी झाली, त्यांची दोन मुले याबाबत सविस्तर माहिती देत होते. एकीकडे व्यासपीठावर हृद्य सोहळा चालला होता, संस्थेचे अध्यक्ष, त्यांची पत्नी, मुले आणि लक्ष्मीबाई एकमेकांच्या गळ्यात पडत रडत होते. प्रेक्षकांमध्ये कुणालाच काय चालले आहे ते काहीच कळत नव्हते.

काही वेळाने बापूराव पुढे आले. थरथरत्या हाताने त्यांनी माईक हातात घेतला. बाजीच्या खांद्यावर हात ठेऊन ते म्हणाले ‘हा माझा मुलगा बाजी.’ परत टाळ्यांचा कडकडाट झाला. सर्वांना हाताने शांत रहाण्याची खूण करत बापूराव म्हणाले ‘पंधरा वर्षांपूर्वी माझ्यावर नाराज होवून घर सोडून निघून गेला. माझ्या अहंकारी आणि हेकेखोर स्वभावामुळे त्याने तो निर्णय घेतला हे बरेच झाले. अहंकार हा होता की मी आयुष्यात जे केले तो हा काय करु शकणार! आणि हेकेखोरी ही होती की मी सांगेल तेच अन तसेच याने करायचे! पण आज माझे डोळे उघडले. मी गावातल्या शाळेसाठी सर्वस्व वाहिले. दिवसरात्र झटत राहिलो. समाजात मला मानाचे स्थान प्राप्त झाले यामुळे अंगात अहंपणा आला. स्वत:ला श्रेष्ठ समजायला लागलो, त्याचवेळी पत्नी, मुलाला तुच्छ समजायला लागलो’.

थोडेसे पॉज घेऊन ते पुढे म्हणाले ‘मी घालून पाडून बोलायचो याची परतफेड माझ्या बाजीने माझ्याच नावाने शाळा काढून केली. यापेक्षा माझे भाग्य ते काय! माझ्यापेक्षा कितीतरी पटीने मोठे कार्य बाजीने केले आहे. केवळ माझेच नाही तर आमच्या गावाचे नावसुद्धा देशात मोठे केले आहे. आज मी त्याचा बाप आहे याचा मला अतिशय अभिमान वाटत आहे. माझी पत्नी लक्ष्मी ही खर्‍या अर्थाने या गौरवास पात्र आहे. तिच्यामुळे बाजीवर संस्कार घडले. मी या दोघांचाही अपराधी आहे. मला माफ करा...’ असे म्हणून धाय मोकलून रडू लागले. पत्नी, मुलगा, सून आणि नातवंडे यांना मिठीत घेऊन ते कितीतरी वेळ रडत होते, आणि संपूर्ण सभागृह साश्रू नयनाने टाळ्यांचा कडकडाट करत होते...

नितीन म. कंधारकर

औरंगाबाद.

मो. ९४२२२७८३१०

0 notes